yamātmānam ayamātmā iti sākṣāt vayamupāsmahe kaḥ sa ātmeti ; yaṁ cātmānamayamātmeti sākṣādupāsīno vāmadevaḥ amṛtaḥ samabhavat ; tameva vayamapyupāsmahe ko nu khalu sa ātmeti evaṁ jijñāsāpūrvamanyonyaṁ pṛcchatām atikrāntaviśeṣaviṣayaśrutisaṁskārajanitā smṛtirajāyata — tam ‘prapadābhyāṁ prāpadyata brahmemaṁ puruṣam’ ‘sa etameva sīmānaṁ vidārya etayā dvārā prāpadyata’ etameva puruṣaṁ dve brahmaṇī itaretaraprātikūlyena pratipanne — iti । te cāsya piṇḍasyātmabhūte । tayoranyatara ātmopāsyo bhavitumarhati । yo'tropāsyaḥ, kataraḥ sa ātmā iti viśeṣanirdhāraṇārthaṁ punaranyonyaṁ papracchurvicārayantaḥ । punasteṣāṁ vicārayatāṁ viśeṣavicāraṇāspadaviṣayā matirabhūt । katham ? dve vastunī asminpiṇḍe upalabhyete — anekabhedabhinnena karaṇena yenopalabhate, yaścaika upalabhate, karaṇāntaropalabdhiviṣayasmṛtipratisandhānāt । tatra na tāvat yenopalabhate, sa ātmā bhavitumarhati । kena punarupalabhata iti, ucyate — yena vā cakṣurbhūtena rūpaṁ paśyati, yena vā śṛṇoti śrotrabhūtena śabdam , yena vā ghrāṇabhūtena gandhānājighrati, yena vā vākkaraṇabhūtena vācaṁ nāmātmikāṁ vyākaroti gauraśva ityevamādyām , sādhvasādhviti ca, yena vā jihvābhūtena svādu ca asvādu ca vijānātīti ॥

kiṁ punastadekamanekadhā bhinnaṁ karaṇamiti, ucyate । yaduktaṁ purastāt prajānāṁ reto hṛdayaṁ hṛdayasya reto manaḥ manasā sṛṣṭā āpaśca varuṇaśca hṛdayānmano manasaścandramāḥ, tadevaitaddhṛdayaṁ manaśca, ekameva tadanekadhā । etenāntaḥkaraṇenaikena cakṣurbhūtena rūpaṁ paśyati, śrotrabhūtena śṛṇoti, ghrāṇabhūtena jighrati, vāgbhūtena vadati, jihvābhūtena rasayati, svenaiva vikalpanārūpeṇa manasā saṅkalpayati, hṛdayarūpeṇādhyavasyati । tasmātsarvakaraṇaviṣayavyāpārakamekamidaṁ karaṇaṁ sarvopalabdhyarthamupalabdhuḥ । tathā ca kauṣītakinām ‘prajñayā vācaṁ samāruhya vācā sarvāṇi nāmānyāpnoti prajñayā cakṣuḥ samāruhya cakṣuṣā sarvāṇi rūpāṇyāpnoti’ (kau. u. 3 । 6) ityādi । vājasaneyake ca — ‘manasā hyeva paśyati manasā śṛṇoti hṛdayena hi rūpāṇi vijānāti’ (bṛ. u. 1 । 5 । 3) ityādi । tasmāddhṛdayamanovācyasya sarvopalabdhikaraṇatvaṁ prasiddham । tadātmakaśca prāṇaḥ ‘yo vai prāṇaḥ, sā prajñā yā vai prajñā sa prāṇaḥ’ (kau. u. 3 । 3) iti hi brāhmaṇam । karaṇasaṁhatirūpaśca prāṇa ityavocāma prāṇasaṁvādādau । tasmādyatpadbhyāṁ prāpadyata, tadbrahma tadupalabdhurupalabdhikaraṇatvena guṇabhūtatvānnaiva tadvastu brahma upāsya ātmā bhavitumarhati । pāriśeṣyādyasyopalabdhurupalabdhyarthā etasya hṛdayamanorūpasya karaṇasya vṛttayo vakṣyamāṇāḥ, sa upalabdhā upāsya ātmā no'smākaṁ bhavitumarhatīti niścayaṁ kṛtavantaḥ । tadantaḥkaraṇopādhisthasyopalabdhuḥ prajñānarūpasya brahmaṇa upalabdhyarthā yā antaḥkaraṇavṛttayo bāhyāntarvartiviṣayaviṣayāḥ, tā imā ucyante — saṁjñānaṁ saṁjñaptiḥ cetanabhāvaḥ ; ājñānam ājñaptiḥ īśvarabhāvaḥ ; vijñānaṁ kalādiparijñānam ; prajñānaṁ prajñaptiḥ prajñatā ; medhā granthadhāraṇasāmarthyam ; dṛṣṭiḥ indriyadvārā sarvaviṣayopalabdhiḥ ; dhṛtiḥ dhāraṇam avasannānāṁ śarīrendriyāṇāṁ yayottambhanaṁ bhavati ; ‘dhṛtyā śarīramudvahanti’ iti hi vadanti ; matiḥ mananam ; manīṣā tatra svātantryam ; jūtiḥ cetaso rujādiduḥkhitvabhāvaḥ ; smṛtiḥ smaraṇam ; saṅkalpaḥ śuklakṛṣṇādibhāvena saṅkalpanaṁ rūpādīnām ; kratuḥ adhyavasāyaḥ ; asuḥ prāṇanādijīvanakriyānimittā vṛttiḥ ; kāmaḥ asaṁnihitaviṣayākāṅkṣā tṛṣṇā ; vaśaḥ strīvyatikarādyabhilāṣaḥ ; ityevamādyā antaḥkaraṇavṛttayaḥ upalabdhurupalabdhyarthatvācchuddhaprajñānarūpasya brahmaṇa upādhibhūtāstadupādhijanitaguṇanāmadheyāni saṁjñānādīni sarvāṇyevaitāni prajñaptimātrasya prajñānasya nāmadheyāni bhavanti, na svataḥ sākṣāt । tathā coktam ‘prāṇanneva prāṇo nāma bhavati’ (bṛ. u. 1 । 4 । 7) ityādi ॥

sa eṣaḥ prajñānarūpa ātmā brahma aparaṁ sarvaśarīrasthaḥ prāṇaḥ prajñātmā antaḥkaraṇopādhiṣvanupraviṣṭo jalabhedagatasūryapratibimbavat hiraṇyagarbhaḥ prāṇaḥ prajñātmā । eṣa eva indraḥ guṇāt , devarājo vā । eṣa prajāpatiḥ yaḥ prathamajaḥ śarīrī ; yato mukhādinirbhedadvāreṇāgnyādayo lokapālā jātāḥ, sa prajāpatireṣa eva । ye'pi ete agnyādayaḥ sarve devā eṣa eva । imāni ca sarvaśarīropādānabhūtāni pañca pṛthivyādīni mahābhūtāni annānnādatvalakṣaṇāni etāni । kiñca, imāni ca kṣudramiśrāṇi kṣudrairalpakairmiśrāṇi, ivaśabdaḥ anarthakaḥ, sarpādīni । bījāni kāraṇāni itarāṇi cetarāṇi ca dvairāśyena nirdiśyamānāni । kāni tāni ? ucyante — aṇḍajāni pakṣyādīni, jārujāni jarāyujāni manuṣyādīni, svedajāni yūkādīni, udbhijjāni ca vṛkṣādīni । aśvāḥ gāvaḥ puruṣāḥ hastinaḥ anyacca yatkiñcedaṁ prāṇi । kiṁ tat ? jaṅgamaṁ yaccalati padbhyāṁ gacchati ; yacca patatri ākāśena patanaśīlam ; yacca sthāvaram acalam ; sarvaṁ tat aśeṣataḥ prajñānetram , prajñaptiḥ prajñā, tacca brahmaiva, nīyate'neneti netram , prajñā netraṁ yasya tadidaṁ prajñānetram ; prajñāne brahmaṇyutpattisthitilayakāleṣu pratiṣṭhitam , prajñāśrayamityarthaḥ । prajñānetro lokaḥ pūrvavat ; prajñācakṣurvā sarva eva lokaḥ । prajñā pratiṣṭhā sarvasya jagataḥ । tasmāt prajñānaṁ brahma । tadetatpratyastamitasarvopādhiviśeṣaṁ sat nirañjanaṁ nirmalaṁ niṣkriyaṁ śāntam ekam advayaṁ ‘neti neti’ (bṛ. u. 3 । 9 । 26) iti sarvaviśeṣāpohasaṁvedyaṁ sarvaśabdapratyayāgocaraṁ tadatyantaviśuddhaprajñopādhisambandhena sarvajñamīśvaraṁ sarvasādhāraṇāvyākṛtajagadbījapravartakaṁ niyantṛtvādantaryāmisaṁjñaṁ bhavati । tadeva vyākṛtajagadbījabhūtabuddhyātmābhimānalakṣaṇaṁ hiraṇyagarbhasaṁjñaṁ bhavati । tadeva antaraṇḍodbhūtaprathamaśarīropādhimat virāṭprajāpatisaṁjñaṁ bhavati । tadudbhūtāgnyādyupādhimat devatāsaṁjñaṁ bhavati । tathā viśeṣaśarīropādhiṣvapi brahmādistambaparyanteṣu tattannāmarūpalābho brahmaṇaḥ । tadevaikaṁ sarvopādhibhedabhinnaṁ sarvaiḥ prāṇibhistārkikaiśca sarvaprakāreṇa jñāyate vikalpyate ca anekadhā । ‘etameke vadantyagniṁ manumanye prajāpatim । indrameke'pare prāṇamapare brahma śāśvatam’ (manu. 12 । 123) ityādyā smṛtiḥ ॥

sa vāmadevo'nyo vā evaṁ yathoktaṁ brahma veda prajñenātmanā, yenaiva prajñena ātmanā pūrve vidvāṁso'mṛtā abhūvan tathā ayamapi vidvān etenaiva prajñena ātmanā asmāt lokāt utkramyetyādi vyākhyātam । asmāllokādutkramya amuṣmin svarge loke sarvānkāmān āptvā amṛtaḥ samabhavatsamabhavadityomiti ॥