citro ha vai gārgyāyaṇiryakṣamāṇa āruṇiṁ vavre sa ha putraṁ
śvetaketuṁ prajighāya yājayeti taṁ hāsīnaṁ papraccha
gautamasya putrāste saṁvṛtaṁ loke yasminmādhāsyasyanyamaho
baddhvā tasya loke dhāsyasīti sa hovāca nāhametadveda
hantācāryaṁ pracchānīti sa ha pitaramāsādya papracchetīti
mā prākṣītkathaṁ pratibravāṇīti sa hovācāhamapyetanna veda
sadasyeva vayaṁ svādhyāyamadhītya harāmahe yannaḥ pare
dadatyehyubhau gamiṣyāva iti ॥ sa ha samitpāṇiścitraṁ
gārgyāyaṇiṁ praticakrama upāyānīti taṁ hovāca brahmārhosi
gautama yo māmupāgā ehi tvā jñapayiṣyāmīti ॥ 1 ॥
sa hovāca ye vaike cāsmāllokātprayanti candramasameva te
sarve gacchanti teṣāṁ prāṇaiḥ pūrvapakṣa
āpyāyate'thāparapakṣe na prajanayatyetadvai svargasya lokasya
dvāraṁ yaścandramāstaṁ yatpratyāha tamatisṛjate ya enaṁ
pratyāha tamiha vṛṣṭirbhūtvā varṣati sa iha kīṭo vā
pataṅgo vā śakunirvā śārdūlo vā siṁho vā matsyo vā
paraśvā vā puruṣo vānyo vaiteṣu sthāneṣu pratyājāyate
yathākarmaṁ yathāvidyaṁ tamāgataṁ pṛcchati ko'sīti taṁ
pratibrūyādvicakṣaṇādṛtavo reta ābhṛtaṁ
pañcadaśātprasūtātpitryāvatastanmā puṁsi kartaryerayadhvaṁ
puṁsā kartrā mātari māsiṣiktaḥ sa jāyamāna upajāyamāno
dvādaśatrayodaśa upamāso dvādaśatrayodaśena pitrā
santadvidehaṁ pratitadvidehaṁ tanma ṛtavo martyava ārabhadhvaṁ
tena satyena tapasarturasmyārtavo'smi ko'si tvamasmīti
tamatisṛjate ॥ 2 ॥
sa etaṁ devayānaṁ panthānamāsādyāgnilokamāgacchati sa
vāyulokaṁ sa varuṇalokaṁ sa ādityalokaṁ sa indralokaṁ sa
prajāpatilokaṁ sa brahmalokaṁ tasya ha vā etasya
brahmalokasyārohṛdo muhūrtā yeṣṭihā virajā nadī tilyo
vṛkṣaḥ sāyujyaṁ saṁsthānamaparājitamāyatanamindraprajāpatī
dvāragopau vibhuṁ pramitaṁ vicakṣaṇāsandhyamitaujāḥ prayaṅkaḥ
priyā ca mānasī pratirūpā ca cākṣuṣī
puṣpāṇyādāyāvayatau vai ca
jagatyambāścāmbāvayavāścāpsarasoṁ'bayānadyastamitthaṁvida
a gacchati taṁ brahmāhābhidhāvata mama yaśasā virajāṁ
vāyaṁ nadīṁ prāpannavānayaṁ jigīṣyatīti ॥ 3 ॥
taṁ pañcaśatānyapsarasāṁ pratidhāvanti śataṁ mālāhastāḥ
śatamāñjanahastāḥ śataṁ cūrṇahastāḥ śataṁ vāsohastāḥ
śataṁ kaṇāhastāstaṁ brahmālaṅkāreṇālaṅkurvanti sa
brahmālaṅkāreṇālaṅkṛto brahma vidvān brahmaivābhipraiti sa
āgacchatyāraṁ hṛdaṁ tanmanasātyeti tamṛtvā samprativido
majjanti sa āgacchati muhūrtānyeṣṭihāṁste'smādapadravanti
sa āgacchati virajāṁ nadīṁ tāṁ manasaivātyeti
tatsukṛtaduṣkṛte dhūnute tasya priyā jñātayaḥ
sukṛtamupayantyapriyā duṣkṛtaṁ tadyathā rathena
dhāvayanrathacakre paryavekṣata evamahorātre paryavekṣata evaṁ
sukṛtaduṣkṛte sarvāṇi ca dvandvāni sa eṣa visukṛto
viduṣkṛto brahma vidvānbrahmaivābhipraiti ॥ 4 ॥
sa āgacchati tilyaṁ vṛkṣaṁ taṁ brahmagandhaḥ praviśati sa
āgacchati sāyujyaṁ saṁsthānaṁ taṁ brahma sa praviśati
āgacchatyaparājitamāyatanaṁ taṁ brahmatejaḥ praviśati sa
āgacchatīndraprajāpatī dvāragopau tāvasmādapadravataḥ sa
āgacchati vibhupramitaṁ taṁ brahmayaśaḥ praviśati sa
āgacchati vicakṣaṇāmāsandīṁ bṛhadrathantare sāmanī
pūrvau pādau dhyaita naudhase cāparau pādau vairūpavairāje
śākvararaivate tiraścī sā prajñā prajñayā hi vipaśyati sa
āgacchatyamitaujasaṁ paryaṅkaṁ sa prāṇastasya bhūtaṁ ca
bhaviṣyacca pūrvau pādau śrīścerā cāparau
bṛhadrathantare anūcye bhadrayajñāyajñīye
śīrṣaṇyamṛcaśca sāmāni ca prācīnātānaṁ yajūṁṣi
tiraścīnāni somāṁśava upastaraṇamudgītha upaśrīḥ
śrīrupabarhaṇaṁ tasminbrahmāste tamitthaṁvitpādenaivāgra
ārohati taṁ brahmāha ko'sīti taṁ pratibrūyāt ॥ 5 ॥
ṛturasmyārtavo'smyākāśādyoneḥ sambhūto bhāryāyai retaḥ
saṁvatsarasya tejobhūtasya bhūtasyātmabhūtasya tvamātmāsi
yastvamasi sohamasmīti tamāha ko'hamasmīti satyamiti brūyātkiṁ
tadyatsatyamiti yadanyaddevebhyaśca prāṇebhyaśca tatsadatha
yaddevācca prāṇāśca tadyaṁ tadetayā vācābhivyāhriyate
satyamityetāvadidaṁ sarvamidaṁ sarvamasītyevainaṁ tadāha
tadetacchlokenāpyuktam ॥ 6 ॥
yajūdaraḥ sāmaśirā asāvṛṅmūrtiravyayaḥ । sa brahmeti hi
vijñeya ṛṣirbrahmamayo mahāniti ॥
tamāha kena pauṁsrāni nāmānyāpnotīti prāṇeneti brūyātkena
strīnāmānīti vāceti kena napuṁsakanāmānīti manaseti kena
gandhāniti ghrāṇeneti brūyātkena rūpāṇīti cakṣuṣeti kena
śabdāniti śrotreṇeti kenānnarasāniti jihvayeti kena karmāṇīti
hastābhyāmiti kena sukhaduḥkhe iti śarīreṇeti kenānandaṁ ratiṁ
prajāpatimityupastheneti kenetyā iti pādābhyāmiti kena dhiyo
vijñātavyaṁ kāmāniti prajñayeti prabrūyāttamahāpo vai khalu
me hyasāvayaṁ te loka iti sā yā brahmaṇi citiryā vyaṣṭistāṁ
citiṁ jayati tāṁ vyaṣṭiṁ vyaśnute ya evaṁ veda ya evaṁ veda
॥ 7 ॥
prāṇo brahmeti ha smāha kauṣītakistasya ha vā etasya prāṇasya
brahmaṇo mano dūtaṁ vākpariveṣṭrī cakṣurgātraṁ śrotraṁ
saṁśrāvayitṛ yo ha vā etasya prāṇasya brahmaṇo mano dūtaṁ
veda dūtavānbhavati yo vācaṁ pariveṣṭrīṁ
pariveṣṭrīmānbhavati tasmai vā etasmai prāṇāya brahmaṇa etāḥ
sarvā devatā ayācamānā baliṁ haranti tatho evāsmai sarvāṇi
bhūtānyayācamānāyaiva baliṁ haranti ya evaṁ veda
tasyopaniṣanna yācediti tadyathā grāmaṁ bhikṣitvā
labdhopaviśennāhagato dattamaśnīyāmiti ya evainaṁ
purastātpratyācakṣīraṁsta evainamupamantrayante dadāma ta
ityeṣa dharmo yācato bhavatyanantarastevainamupamantrayante
dadāma ta iti ॥ 1 ॥
prāṇo brahmeti ha smāha paiṅgyastasya vā etasya prāṇasya brahmaṇo vāk parastāccakṣurārundhate cakṣuḥ parastācchrotramārundhate śrotraṁ parastānmana ārundhate manaḥ parastāt prāṇa ārundhate tasmai vā etasmai prāṇāya brahmaṇa etāḥ sarvā devatā ayācamānāya baliṁ harantyevaṁ haivāsmai sarvāṇi bhūtānyayācamānāyaiva baliṁ haranti ya evaṁ veda tasyopaniṣanna yācediti tadyathā grāmaṁ bhikṣitvā'labdhvopaviśennāhamato dattamaśnīyāmiti ta evainamupamantrayante ye purastāt pratyācakṣīranneṣa dharmo'yācato bhavatyannadāstvevainamupamantrayante dadāma ta iti ॥ 2 ॥
athāta ekadhanāvarodhanaṁ
yadekadhanamabhidhyāyātpaurṇamāsyāṁ vāmāvāsyāṁ vā
śuddhapakṣe vā puṇye nakṣatre'gnimupasamādhāya parisamuhya
paristīrya paryukṣa pūrvadakṣiṇaṁ jānvācya sruveṇa vā
camasena vā kaṁsena vaitā ājyāhutīrjuhoti
vāṅnāmadevatāvarodhinī sā me'muṣmādidamavarunddhāṁ tasyai
svāhā cakṣurnāma devatāvarodhinī sā
me'muṣmādidamavarunddhāṁ tasyai svāhā śrotraṁ nāma
devatāvarodhinī sā me'muṣmādidamavarunddhāṁ tasyai svāhā
mano nāma devatāvarodhinī sā me'muṣmādidamavarunddhāṁ
tasyai svāhaityatha dhūmagandhaṁ
prajighāyājyalepenāṅgānyanuvimṛjya
vācaṁyamo'bhipravṛjyārthaṁ bravīta dūtaṁ vā
prahiṇuyāllabhate haiva ॥ 3 ॥
athāto daivasmaro yasya priyo bubhūṣeyasyai vā eṣāṁ
vaiteṣamevaitasminparvaṇyagnimupasamādhāyaitayaivāvṛtaitā
juhomyasau svāhā cakṣuste mayi juhomyasau svāhā prajñānaṁ te
mayi juhomyasau svāhetyatha dhūmagandhaṁ
prajighāyājyalepenāṅgānyanuvimṛjya vācaṁyamo'bhipravṛjya
saṁsparśaṁ jigamiṣedapi vātādvā
sambhāṣamāṇastiṣṭhetpriyo haiva bhavati smaranti haivāsya ॥ 4 ॥
athātaḥ sāyamannaṁ prātardanamamtaramagnihotramityācakṣate
yāvadvai
puruṣo bhāsate na tāvatprāṇituṁ śaknoti prāṇaṁ tadā vāci
juhoti
yāvadvai puruṣaḥ prāṇiti na tāvadbhāṣituṁ śaknoti vācaṁ
tadā prāṇe juhotyete'nante'mṛtāhutirjāgracca svapaṁśca
santatamavacchinnaṁ juhotyatha yā anyā āhutayo'ntavatyastāḥ
karmamayyobhavantyetaddha vai pūrve vidvāṁso'gnihotraṁ
juhavāñcakruḥ ॥ 5 ॥
ukthaṁ brahmeti ha smāha śuṣkabhṛṅgarastadṛgityupāsīta
sarvāṇi hāsmai bhūtāni śraiṣṭhyāyābhyarcyante
tadyajurityupāsīta sarvāṇi hāsmai bhūtāni śraiṣṭhyāya
yujyante tatsāmetyupāsīta sarvāṇi hāsmai bhūtāni
śraiṣṭhyāya sannamante tacchrītyupāsīta tadyaśa
ityupāsīta tatteja ityupāsīta tadyathaitacchā strāṇā । m
śrīmattamaṁ yaśasvitamaṁ tejasvitamaṁ bhavati tatho evaivaṁ
vidvānsarveṣāṁ bhūtānāṁ śrīmattamo yaśasvitamastejasvitamo
bhavati tametamaiṣṭakaṁ karmamayamātmānamadhvaryuḥ saṁskaroti
tasminyajurbhayaṁ pravayati yajurmayaṁ ṛṅmayaṁ hotā ṛṅmayaṁ
sāmamayamudgātā sa eṣa sarvasyai trayīvidyāyā ātmaiṣa uta
evāsyātyaitadātmā bhavati evaṁ veda ॥ 6 ॥
athātaḥ sarvajitaḥ kauṣītakesrīṇyupāsanāni bhavanti
yajñopavītaṁ kṛtvāpa ācamya trirudapātraṁ
prasicyodyantamādityamupatiṣṭheta vargo'si pāpmānaṁ me
vṛṅdhītyetayaivāvṛtā madhye santamudvargo'si pāpmānaṁ ma
uddhṛṅdhītyetayaivāvṛtāste yantaṁ saṁvargo'si pāpmānaṁ
me saṁvṛṅdhīti yadahorātrābhyāṁ pāpaṁ karoti
santaddhṛṅkte ॥ 7 ॥
atha māsi māsyamāvāsyāyāṁ paścāccandramasaṁ
dṛśyamānamupatiṣṭhetaivāvṛtā haritatṛṇābhyāmatha vāk
pratyasyati yatte susīmaṁ hṛdayamadhicandramasi śritam ॥
tenāmṛtatvasyeśānaṁ māhaṁ pautramaghaṁ rudamiti na
hāsmātpūrvāḥ prajāḥ prayantīti na
jātaputrasyāthājātaputrasyāha ॥ āpyāsva sametu te sante
payāṁsi samuyantu vājā yamādityā
aṁśumāpyāyayantītyetāstisra ṛco japitvā nāsmākaṁ prāṇena
prajayā paśubhirāpyasveti daivīmāvṛtamāvarta
ādityasyāvṛtamanvāvartayati dakṣiṇaṁ bāhumanvāvartate ॥ 8 ॥
atha paurṇamāsyāṁ purastāccandramasaṁ
dṛśyamānamupatiṣṭhetaitayaivāvṛtā somo rājāsi
vicakṣaṇaḥ pañcamukho'si prajāpatirbrāhmaṇasta ekaṁ mukhaṁ
tena mukhena rājño'tsi tena mukhena māmannādaṁ kuru ॥ rājā
ta ekaṁ mukhaṁ tena mukhena viśotsi tenaiva mukhena māmannādaṁ
kuru ॥ śyenasta ekaṁ mukhaṁ tena mukhena pakṣiṇo'tsi tena
mukhena māmannādaṁ kuru ॥ agnista ekaṁ mukhaṁ tena mukhenemaṁ
lokamatsi tena mukhena māmannādaṁ kuru ॥ sarvāṇi bhūtānītyeva
pañcamaṁ mukhaṁ tena mukhena sarvāṇi bhūtānyatsi tena mukhena
māmannādaṁ kuru ॥ māsmākaṁ prāṇena prajayā
paśubhiravakṣeṣṭhā yo'smādveṣṭi yaṁ ca vayaṁ
dviṣmastasya prāṇena prajayā paśubhiravakṣīyasveti
sthitirdaivīmāavṛtamāvarta ādityasyāvṛtamanvāvartanta iti
dakṣiṇaṁ bāhumanvāvartate ॥ 9 ॥
atha saṁveśyanjāyāyai hṛdayamabhimṛśet ॥ yatte susīme
hṛdaye hitamantaḥ prajāpatau ॥ manye'haṁ māṁ tadvidvāṁsaṁ
māhaṁ pautramaghaṁ rudamiti na hāsmatpūrvāḥ prajāḥ praiti ॥ 10 ॥
atha proṣyānputrasya mūrdhānamabhimṛśati ॥
aṅgādaṅgātsambhavasi hṛdayādadhijāyase ।
ātmā vai putranāmāsi sa jīva śaradaḥ śatam ॥ asāviti
nāmāsya gṛhṇāti । aśmā bhava paraśurbhava hiraṇyamastṛtaṁ
bhava । tejo vai putranāmāsi sa jīva śaradaḥ śatam ॥ asāviti
nāmāsi gṛhṇāti । yena prajāpatiḥ prajāḥ
paryagṛhṇītāriṣṭyai tena tvā parigṛhṇāmyasāvityathāsya
dakṣiṇe karṇe japati ॥ asme prayandhi
maghavannṛjīṣinnitīndraśreṣṭhāni draviṇāni dhehīti
mācchettā mā vyathiṣṭhāḥ śataṁ śarada āyuṣo jīva putra
। te nāmnā mūrdhānamabhijighrāmyasāviti trirasya
mūrdhānamabhijighredgavā tvā hiṅkāreṇābhihiṅkaromīti
trirasya mūrdhānamabhihiṅkuryāt ॥ 11 ॥
athāto daivaḥ parimara etadvai brahma dīpyate
yadagnirjvalatyathaitanmriyate
yanna jvalati tasyādityameva tejo gacchati vāyuṁ prāṇa etadvai
brahma
dīpyate yathādityo dṛśyate'thaitanmriyate yanna dṛśyate tasya
candramasameva tejo gacchati vāyuṁ prāṇa etadvai brahma dīpyate
yaccandramā dṛśyate'thaitanmriyate yanna dṛśyate tasya
vidyutameva tejo
gacchati vāyuṁ prāṇa etadvai brahma dīpyate
yadvidyudvidyotate'thaitanmriyate
yanna vidyotate tasya vāyumeva tejo gacchati vāyuṁ prāṇastā
vā etāḥ
sarvā devatā vāyumeva praviśya vāyau sṛptā na mūrcchante
tasmādeva
punarudīrata ityadhidaivatamathādhyātmam ॥ 12 ॥
etadvai brahma dīpyate yadvācā vadatyathaitanmriyate yanna valati
tasya cakṣureva tejo gacchati prāṇaṁ prāṇa etadvai brahma
dīpyate
yaccakṣuṣā paśyatyathaitanmriyate yanna paśyati tasya
śrotrameva
tejo gacchati prāṇaṁ prāṇa etadvai brahma dīpyate yacchotreṇa
śṛṇotyathaitanmriyate yanna śṛṇoti tasya mana eva tejo
gacchati
prāṇaṁ prāṇa etadvai brahma dīpyate yanmanasā
dhyāyatyathaitanmriyate
yanna dhyāyati tasya prāṇameva tejo gacchati prāṇaṁ prāṇastā
vā
etāḥ sarvā devatāḥ prāṇameva praviśya prāṇe sṛptā na
mūrchante
tasmāddhaiva punarudīrate tadyadiha vā evaṁvidvāṁsa ubhau
parvatāvabhipravarteyātāṁ tustūrṣamāṇo dakṣiṇaścottaraśca
na haivainaṁ stṛṇvīyātāmatha ya enaṁ dviṣanti yāṁśca
svayaṁ
dveṣṭi ta evaṁ sarve parito mriyante ॥ 13 ॥
athāto niḥśreyasādānaṁ etā ha vai devatā ahaṁ śreyase
vivadamānā asmāccharīrāduccakramustaddārubhūtaṁ
śiṣyethaitadvākpraviveśa tadvācā vadacchiṣya
evāthaitaccakṣuḥ praviveśa tadvācā vadaccakṣuṣā
paśyacchiṣya evāthaitacchrotraṁ praviveśa tadvācā
vadaccakṣuṣā paśyacchrotreṇa śṛṇvanmanasā
dhyāyacchiṣya evāthaitatprāṇaḥ praviveśa tattata eva
samuttasthau taddevāḥ prāṇe niḥśreyasaṁ vicintya prāṇameva
prajñātmānamabhisaṁstūya sahaitaiḥ
sarvairasmāllokāduccakramuste
vāyupratiṣṭhākāśātmānaḥ svaryayustaho
evaivaṁvidvānsarveṣāṁ
bhūtānāṁ prāṇameva prajñātmānamabhisaṁstūya sahaitaiḥ
sarvairasmāccharīrādutkrāmati sa vāyupratiṣṭhākāśātmā
na svareti tadbhavati yatraitaddevāstatprāpya tadamṛto bhavati
yadamṛtā devāḥ ॥ 14 ॥
athātaḥ pitāputrīyaṁ sampradānamiti cācakṣate pitā putraṁ
praṣyāhvayati navaistṛṇairagāraṁ
saṁstīryāgnimupasamādhāyodakumbhaṁ sapātramupanidhāyāhatena
vāsasā sampracchannaḥ śyeta etya putra upariṣṭadabhinipadyata
indriyairasyendriyāṇi saṁspṛśyāpi vāsyābhimukhata
evāsītāthāsmai samprayacchati vācaṁ me tvayi dadhānīti pitā
vācaṁ te mayi dadha iti putraḥ prāṇaṁ me tvayi dadhānīti pitā
prāṇaṁ te mayi dadha iti putraścakṣurme tvayi dadhānīti pitā
cakṣuste mayi dadha iti putraḥ śrotraṁ me tvayi dadhānīti pitā
śrotraṁ te mayi dadha iti putro mano me tvayi dadhānīti pitā
manaste mayi dadha iti putro'nnarasānme tvayi dadhānīti
pitānnarasāṁste mayi dadha iti putraḥ karmāṇi me tvayi
dadhānīti pitā karmāṇi te mayi dadha iti putraḥ sukhaduḥkhe me
tvayi dadhānīti pitā sukhaduḥkhe te mayi dadha iti putra ānandaṁ
ratiṁ prajāiṁ me tvayi dadhānīti pitā ānandaṁ ratiṁ prajātiṁ
te
mayi dadha iti putra ityāṁ me tvayi dadhānīti pitā ityāṁ te mayi
dadha iti putro dhiyo vijñātavyaṁ kāmānme tvayi dadhānīti
piutā
dhiyo vijñātavyaṁ kāmāṁste mayi dadha iti putro'tha
dakṣiṇāvṛdupaniṣkrāmati taṁ pitānumantrayate yaśo
brahmavarcasamannādyaṁ kīrtistvā juṣatāmityathetaraḥ
savyamaṁsamanvavekṣate pāṇi nāntardhāya vasanāntena vā
pracchadya svargāllokānkāmānavāpnuhīti sa yadyagadaḥ
syātputrasyaiśvarye pitā vasetparivā vrajedyayurvai
preyādyadevainaṁ
samāpayati tathā samāpayitavyo bhavati tathā samāpayitavyo
bhavati ॥ 15 ॥
pratardano ha vai daivodāsirindrasya priyaṁ dhāmopajagāma yuddhena
pauruṣeṇa ca taṁ hendra uvāca pratardana varaṁ te dadānīti sa
hovāca pratardanastvameva vṛṇīśva yaṁ tvaṁ manuṣyāya
hitatamaṁ
manyasa iti taṁ hendra uvāca na vai varaṁ parasmai vṛṇīte
tvameva
vṛṇīśvetyavaro vaitarhi kila ma iti hovāca pratardano'tho
khalvindraḥ
satyādeva neyāya satyaṁ hīndraḥ sa hovāca māmeva
vijānīhyetadevāhaṁ
manuṣyāya hitatamaṁ manye yanmāṁ vijānīyāṁ triśīrṣāṇaṁ
tvāṣṭramahanamavāṅmukhānyatīnsālāvṛkebhyaḥ prāyacchaṁ
bahvīḥ
sandhā atikramya divi prahlādīnatṛṇamahamantarikṣe
paulomānpṛthivyāṁ kālakāśyāṁstasya me tatra na loma ca
nāmīyate
sa yo māṁ vijānīyānnāsya kena ca karmaṇā loko mīyate na
mātṛvadhena
na pitṛvadhena na steyena na bhrūṇahatyayā nāsya pāpaṁ ca na
cakṛṣo mukhānnīlaṁ vettīti ॥ 1 ॥
sa hovāca prāṇo'smi prajñātmā taṁ
māmāyuramṛtamityupāsvāyuḥ
prāṇaḥ prāṇo vā āyuḥ prāṇa uvācāmṛtaṁ
yāvaddhyasmincharīre
prāṇo vasati tāvadāyuḥ prāṇena
hyevāmuṣmiṁlloke'mṛtatvamāpnoti
prajñayā satyasaṅkalpaṁ sa yo ma āyuramṛtamityupāste
sarvamāyurasmiṁlloka evāpnotyamṛtatvamakṣitiṁ svarge loke
taddhaika
āhurekabhūyaṁ vai prāṇā gacchantīti na hi kaścana
śaknuyātsakṛdvācā nāma prajñāpayituṁ cakṣuṣā rūpaṁ
śrotreṇa śabdaṁ manasā dhyānamityekabhūyaṁ vai prāṇā bhūtvā
ekaikaṁ sarvāṇyevaitāni prajñāpayanti vācaṁ vadatīṁ sarve
prāṇā
anuvadanti cakṣuḥ paśyatsarve prāṇā anupaśyanti śrotraṁ
śṛṇvatsarve prāṇā anuśṛṇvanti mano dhyāyatsarve prāṇā
anudhyāyanti prāṇaṁ prāṇantaṁ sarve prāṇā
anuprāṇantītyevamuhaivaitaditi hendra uvācāstītyeva prāṇānāṁ
niḥśreyasādānamiti ॥ 2 ॥
jīvati vāgapeto mūkānvipaśyāmo jīvati
cakṣurapeto'ndhānvipaśyāmo
jīvati śrotrāpeto badhirānvipaśyāmo jīvato bāhucchinno
jīvatyūrucchinna ityevaṁ hi paśyāma ityatha khalu prāṇa eva
prajñātmedaṁ śarīraṁ parigṛhyotyāpayati
tasmādetamevokthamupāsīta
yo vai prāṇaḥ sā prajñā yā vā prajñā sa prāṇaḥ saha
hyetāvasmiñcharīre vasataḥ sahotkrāmatastasyaiṣaiva
dṛṣṭiretadvijñānaṁ yatraitatpuruṣaḥ suptaḥ svapnaṁ na
kañcana
paśyatyathāsminprāṇa evaikadhā bhavati tadainaṁ
vāksarvairnāmabhiḥ
sahāpyeti cakṣuḥ sarvai rūpaiḥ sahāpyeti śrotraṁ sarvaiḥ
śabdaiḥ
sahāpyeti manaḥ sarvairdhyātaiḥ sahāpyeti sa yadā pratibudhyate
yathāgnerjvalato visphuliṅgā
vipratiṣṭherannevamevaitasmādātmanaḥ
prāṇā yathāyatanaṁ vipratiṣṭhante prāṇebhyo devā devebhyo
lokāstasyaiṣaiva siddhiretadvijñānaṁ yatraitatpuruṣa ārto
mariṣyannābalya nyetya mohaṁ naiti tadāhurudakramīccittaṁ na
śṛṇoti na paśyati vācā vadatyathāsminprāṇa evaikadhā bhavati
tadainaṁ vāva sarvairnāmabhiḥ sahāpyeti cakṣuḥ sarvai rūpaiḥ
sahāpyeti śrotraṁ sarvaiḥ śabdaiḥ sahāpyeti manaḥ
sarvairdhyātaiḥ
sahāpyeti sa yadā pratibudhyate yathāgnerjvalato visphuliṅgā
vipratiṣṭherannevamevaitasmādātmanaḥ prāṇā yathāyatanaṁ
vipratiṣṭhante prāṇebhyo devā devebhyo lokāḥ ॥ 3 ॥
sa yadāsmāccharīrādutkrāmati vāgasmātsarvāṇi
nāmānyabhivisṛjate vācā sarvāṇi nāmānyāpnoti
prāṇo'smātsarvāngandhānabhivisṛjate prāṇena
sarvāngandhānāpnoti cakṣurasmātsarvāṇi rūpāṇyabhivisṛjate
cakṣuṣā sarvāṇi rūpāṇyāpnoti
śrotramasmātsarvāñchabdānabhivisṛjate śrotreṇa
sarvāñchabdānāpnoti mano'smātsarvāṇi dhyātānyabhivisṛjate
manasā sarvāṇi dhyātānyāpnoti saiṣā prāṇe sarvāptiryo vai
prāṇaḥ sā prajñā yā vā prajñā sa prāṇaḥ sa ha
hyetāvasmiñcharīre vasataḥ sahatkrāmato'tha khalu yathā
prajñāyāṁ sarvāṇi bhūtānyekī bhavanti tadvyākhyāsyāmaḥ ॥ 4 ॥
vāgevāsmā ekamaṅgamudūḍhaṁ tasyai nāma parastātprativihitā
bhūtamātrā ghrāṇamevāsyā ekamaṅgamudūḍhaṁ tasya gandhaḥ
parastātprativihitā bhūtamātrā cakṣurevāsyā
ekamaṅgamudūḍhaṁ
tasya rūpaṁ parastātprativihitā bhūtamātrā śrotramevāsyā
ekamaṅgamudūḍhaṁ tasya śabdaḥ parastātprativihitā bhūtamātrā
jihvaivāsyā ekamaṅgamudūḍhaṁ tasyānnarasaḥ parastātprativihitā
bhūtamātrā hastāvevāsyā ekamaṅgamudūḍhaṁ tayoḥ karma
parastātprativihitā bhūtamātrā śarīramevāsyā
ekamaṅgamudūḍhaṁ
tasya sukhaduḥkhe parastātprativihitā bhūtamātrā upastha evāsyā
ekamaṅgamudūḍhaṁ tasyānando ratiḥ prajātiḥ parastātprativihitā
bhūtamātrā pādāvevāsyā ekamaṅgamudūḍhaṁ tayorityā
parastātprativihitā bhūtamātrā prajñaivāsyā
ekamaṅgamudūḍhaṁ
tasyai dhiyo vijñātavyaṁ kāmāḥ parastātprativihitā
bhūtamātrā ॥ 5 ॥
prajñayā vācaṁ samāruhya vācā sarvāṇi sāmānyāpnoti
prajñayā prāṇaṁ samāruhya prāṇena sarvāngandhānāpnoti
prajñayā cakṣuḥ samāruhya sarvāṇi rūpāṇyāpnoti prajñayā
śrotraṁ samāruhya śrotreṇa sarvāñchabdānāpnoti prajñayā
jihvāṁ samāruhya jihvāyā sarvānannarasānāpnoti prajñayā
hastau samāruhya hastābhyāṁ sarvāṇi karmāṇyāpnoti prajñayā
śarīraṁ samāruhya śarīreṇa sukhaduḥkhe āpnoti prajñayopasthaṁ
samāruhyopasthenānandaṁ ratiṁ prajātimāpnoti prajñayā pādau
samāruhya pādābhyāṁ sarvā ityā āpnoti prajñayaiva dhiyaṁ
samāruhya prajñayaiva dhiyo vijñātavyaṁ kāmānāpnoti ॥ 6 ॥
na hi prajñāpetā vāṅnāma kiñcana prajñapayedanyatra me
mano'bhūdityāha nāhametannāma prājñāsiṣamiti na hi
prajñāpetaḥ prāṇo gandhaṁ kañcana prajñapayedanyatra me
mano'bhūdityāha nāhametaṁ gandhaṁ prājñāsiṣamiti nahi
prajñāpetaṁ cakṣū rūpaṁ kiñcana prajñapayedanyatra me
mano'bhūdityāha nāhametadrūpaṁ prājñāsiṣamiti nahi
prajñāpetaṁ śrotraṁ śabdaṁ kañcana prajñapayedanyatra me
mano'bhūdityāha nāhametaṁ śabdaṁ prājñāsiṣamiti nahi
prajñāpetā jihvānnarasaṁ kañcana prajñapayedanyatra me
mano'bhūdityāha nāhametamannarasaṁ prājñāsiṣamiti nahi
prajñāpetau hatau karma kiñcana prajñapetāmanyatra me
mano'bhūdityāha nāhametatkarma prājñāsiṣamiti nahi
prajñāpetaṁ śarīraṁ sukhaduḥkhaṁ kiñcana prajñapayedanyatra
me mano'bhūdityāha nāhametatsukhaduḥkhaṁ prājñāsiṣamiti
nahi prajñāpeta upastha ānandaṁ ratiṁ prajātiṁ kañcana
prajñapayedanyatra me mano'bhūdityāha nāhametamānandaṁ ratiṁ
prajātiṁ prājñāsiṣamiti nahi prajñāpetau pādāvityāṁ
kāñcana prajñapayetāmanyatra me mano'bhūdityāha
nāhametāmityāṁ
prājñasiṣamiti nahi prajñāpetā dhīḥ kācana siddhyenna
prajñātavyaṁ prajñāyet ॥ 7 ॥
na vācaṁ vijijñāsīta vaktāraṁ vidyānna gandhaṁ
vijijñāsīta
ghrātāraṁ vidyānna rūpaṁ vijijñāsīta rūpavidaṁ vidyānna
śabdaṁ vijijñāsīta śrotāraṁ vidyānnānnarasaṁ
vijijñāsītānnarasavijñātāraṁ vidyānna karma vijijñāsīta
kartāraṁ vidyānna sukhaduḥkhe vijijñāsīta
sukhaduḥkhayorvijñātāraṁ
vidyānnānandaṁ ratiṁ prajātiṁ vijijñāsītānandasya rateḥ
prajātervijñātāraṁ vidyānnetyāṁ vijijñāsītaitāraṁ
vidyānna
mano vijijñāsīta mantāraṁ vidyāttā vā etā daśaiva
bhūtamātrā
adhiprajñaṁ daśa prajñāmātrā adhibhūtaṁ yaddhi
bhūtamātrā na
syurna prajñāmātrāḥ syuryadvā prajñāmātrā na syurna
bhūtamātrāḥ
syuḥ ॥ 8 ॥
na hyanyatarato rūpaṁ kiñcana siddhyenno etannānā tadyathā
rathasyāreṣu nemirarpitā nābhāvarā arpitā evamevaitā
bhūtamātrāḥ
prajñāmātrā svarpitāḥ prajñāmātrāḥ prāṇe arpitā eṣa
prāṇa eva
prajñātmānando'jaro'mṛto na sādhunā karmaṇā bhūyānno
evāsādhunā
karmaṇā kanīyāneṣa hyevainaṁ sādhukarma kārayati taṁ
yamanvānuneṣatyeṣa evainamasādhu karma kārayati taṁ yamebhyo
lokebhyo
nunutsata eṣa lokapāla eṣa lokādhipatireṣa sarveśvaraḥ sa
ma ātmeti
vidyātsa ma ātmeti vidyāt ॥ 9 ॥
gārgyo ha vai bālākiranūcānaḥ saṁspaṣṭa āsa
so'yamuśinareṣu
saṁvasanmatsyeṣu kurupañcāleṣu kāśīvideheṣviti
sahājātaśatruṁ kāśyametyovāca brahma te bravāṇīti taṁ
hovāca
ajātaśatruḥ sahasraṁ dadmasta etasyāṁ vāci janako janaka iti
vā u
janā dhāvantīti ॥ 1 ॥
sa hovāca bālākirya evaiṣa āditye puruṣastamevāhamupāsa iti
taṁ hovācājātaśatrurmāmaitasminsamavādayiṣṭhā
bṛhatpāṇḍaravāsā atiṣṭhāḥ sarveṣāṁ bhūtānāṁ mūrdheti
vā
ahametamupāsa iti sa yo haitamevamupāste'tiṣṭhāḥ sarveṣāṁ
bhūtānāṁ mūrdhā bhavati ॥ 2 ॥
sa evaiṣa bālākirya evaiṣa candramasi puruṣastamevāhaṁ
brahmopāsa
iti taṁ hovācājātaśatrurmā maitasminsamavādayiṣṭhāḥ somo
rājānnasyātmeti vā ahametamupāsa iti sa yo
haitamevamupāste'nnasyātmā
bhavati ॥ 3 ॥
sahovāca bālākirya evaiṣa vidyuti puruṣa etamevāhaṁ
brahmopāsa
iti taṁ hovācājātaśatrurmā
maitasminsamavādayiṣṭhāstejasyātmeti
vā ahametamupāsa iti sa yo haitamevamupāste tejasyātmā bhavati ॥ 4 ॥
sa hovāca bālākirya evaiṣa stanayitnau puruṣa etamevāhaṁ
brahmopāsa
iti taṁ hovācājātaśatrurmāmaitasminsamavādayiṣṭhāḥ
śabdasyātmeti
vā ahametamupāsa iti sa yo haitamevamupāste śabdasyātmā
bhavati ॥ 5 ॥
sa hovāca bālākirya evaiṣa ākāśe puruṣastamevāhamupāsa
iti taṁ
hovācājātaśatrurmāmaitasminsamavādayiṣṭhāḥ
pūrṇamapravarti brahmeti
vā ahametamupāsa iti sa yo haitamevamupāste pūryate prajayā
paśubhirno
eva svayaṁ nāsya prajā purā kālātpravartate ॥ 6 ॥
sa hovāca bālākirya evaiṣa vāyau puruṣastamevāhamupāsa
iti taṁ hovācājātaśatrurmāmaitasminsamavādayiṣṭhā indro
vaikuṇṭho'parājitā seneti vā ahametamupāsa iti sa yo
haitamevamupāste jiṣṇurha vā parājiṣṇuranyatarasya
jjyāyanbhavati ॥ 7 ॥
sa hovāca bālākirya evaiṣo'gnau puruṣastamevāhamupāsa iti
taṁ
hovācājātaśatrurmāmaitasminsamavādayiṣṭhā viṣāsahiriti
vā
ahametamupāsa iti sa yo haitamevamupāste viṣāsahirvā eṣa
bhavati ॥ 8 ॥
sa hovāca bālākirya evaiṣo'psu puruṣastamevāhamupāsa iti
taṁ
hovācājātaśatrurmāmaitasminsamavādayiṣṭhā nāmnyasyātmeti
vā
ahametamupāsa iti sa yo haitamevamupāste nāmnyasyātmā
bhavatītiadhidaivatamathādhyātmam ॥ 9 ॥
sa hovāca bālākirya evaiṣa ādarśe puruṣastamevāhamupāsa
iti taṁ
hovācājātaśatrurmāmaitasminsamavādayiṣṭhāḥ pratirūpa iti
vā
ahametamupāsa iti sa yo haitamevamupāste pratirūpo haivāsya
prajāyāmājāyate nāpratirūpaḥ ॥ 10 ॥
sa hovāca bālākirya evaiṣa pratiśrutkāyā
puruṣastamevāhamupāsa
iti taṁ hovācājātaśatrurmāmaitasminsamavādayiṣṭhā
dvitīyo'napaga
iti vā ahametamupāsa iti sa yo haitamevamupāste vindate
dvitīyāddvitīyavānbhavati ॥ 11 ॥
sa hovāca bālākirya evaiṣa śabdaḥ puruṣamanveti
tamevāhamupāsa
iti taṁ hovācājātaśatrurmāmaitasminsamavādayiṣṭhā asuriti
vā
ahametamupāsa iti sa yo haitamevamupāste no eva svayaṁ nāsya
prajā
purākālātsaṁmohameti ॥ 12 ॥
sa hovāca bālākirya evaiṣa cchāyāyāṁ
puruṣastamevāhamupāsa
iti taṁ
hovācājātaśatrurmāmaitasminsamavādayiṣṭhāmṛtyuriti
vā ahametamupāsa iti sa yo haitamevamupāste no eva svayaṁ nāsya
prajā
purā kālātpramīyate ॥ 13 ॥
sa hovāca bālākirya evaiṣa śārīraḥ puruṣastamevāhamupāsa
iti taṁ hovācājātaśatrurmāmaitasminsamavādayiṣṭhāḥ
prajāpatiriti
vā ahametamupāsa iti sa yo haitamevamupāste prajāyate prajayā
paśubhiḥ ॥ 14 ॥
sa hovāca bālākirya evaiṣa prājña ātmā yenaitatsuptaḥ
svapnamācarati tamevāhamupāsa iti taṁ
hovācājātaśatrurmāmaitasminsamavādayiṣṭhā yamo rājeti
vā ahametamupāsa iti sa yo haitamevamupāste sarvaṁ hāsmā idaṁ
śraiṣṭhyāya gamyate ॥ 15 ॥
sa hovāca bālākirya evaiṣa
dakṣiṇekṣanpuruṣastamevāhamupāsa
iti taṁ hovācājātaśatrurmāmaitasminsamavādayiṣṭhā nānna
ātmāgnirātmā jyotiṣṭa ātmeti vā ahametamupāsa iti sa yo
haitamevamupāsta eteṣāṁ sarveṣāmātmā bhavati ॥ 16 ॥
sa hovāca bālākirya evaiṣa savyekṣanpuruṣastamevāhamupāsa
iti
taṁ hovācājātaśatrurmāmaitasminsamavādayiṣṭhāḥ
satyasyātmā
vidyuta ātmā tejasa ātmeti vā ahametamupāsa iti sa yo
haitamevamupāsta eteṣāṁ sarveṣāmātmā bhavatīti ॥ 17 ॥
tata u ha bālākistūṣṇīmāsa taṁ hovācājātaśatruretāvannu
bālākīti etāvaddhīti hovāca bālākistaṁ
hovācājātaśatrurmṛṣā vai kila mā saṁvadiṣṭhā brahma
te bravāṇīti hovāca yo vai bālāka eteṣāṁ puruṣāṇāṁ
kartā yasya vaitatkarma sa veditavya iti tata u ha bālākiḥ
samitpāṇiḥ praticakrāmopāyānīti taṁ hovācajātaśatruḥ
pratilomarūpameva syādyatkṣatriyo brāhmaṇamupanayītaihi vyeva
tvā jñapayiṣyāmīti taṁ ha pāṇāvabhipadya pravavrāja tau
ha suptaṁ puruṣamīyatustaṁ hājātaśatrurāmantrayāñcakre
bṛhatpāṇḍaravāsaḥ somarājanniti sa u ha tūṣṇīmeva śiśye
tata u hainaṁ yaṣṭyā vicikṣepa sa tata eva samuttasthau taṁ
hovācājātaśatruḥ kvaiṣa etadvā loke puruṣo'śayiṣṭa
kvaitadabhūtkuta etadāgāditi tadu ha bālākirna vijajñau ॥ 18 ॥
taṁ hovācājātaśatruryatraiṣa etadbālāke puruṣo'śayiṣṭa
yatraitadabhūdyata etadāgāddhitā nāma hṛdayasya nāḍyo
hṛdayātpurītatamabhipratanvanti yathā sahasradhā keśo
vipāṭitastāvadaṇvyaḥ piṅgalasyāṇimnā tiṣṭhante śuklasya
kṛṣṇasya pītasya lohitasyeti tāsu tadā bhavati yadā suptaḥ
svapnaṁ na kañcana paśyatyathāsminprāṇa evaikadhā bhavati
tathainaṁ vāksarvairnāmabhiḥ sahāpyeti manaḥ sarvairdhyātaiḥ
sahāpyeti cakṣuḥ sarvai rūpaiḥ sahāpyeti śrotraṁ sarvaiḥ
śabdaiḥ sahāpyeti manaḥ sarvairdhyātaiḥ sahāpyeti sa yadā
pratibudhyate yathāgnerjvalato visphuliṅgā
vipratiṣṭherannevamevaitasmādātmanaḥ prāṇā yathāyatanaṁ
vipratiṣṭhante prāṇebhyo devā devebhyo lokāstadyathā kṣuraḥ
kṣuradhyāne hitaḥ syādviśvambharo vā viśvambharakulāya
evamevaiṣa prājña ātmedaṁ śarīramanupraviṣṭa ā lomabhya
ā nakhebhyaḥ ॥ 19 ॥
tametamātmānametamātmano'nvavasyati yathā śreṣṭhinaṁ
svāstadyathā śreṣṭhaiḥ svairbhuṅkte yathā vā śreṣṭhinaṁ
svā bhuñjanta evamevaiṣa prājña ātmaitairātmabhirbhuṅkte ।
yathā śreṣṭhī svairevaṁ vaitamātmānameta ātmano'nvavasyanti
yathā śreṣṭhinaṁ svāḥ sa yāvaddha vā indra etamātmānaṁ na
vijajñau tāvadenamasurā abhibabhūvuḥ sa yadā vijajñāvatha
hatvāsurānvijitya sarveṣāṁ bhūtānāṁ śraiṣṭhyaṁ
svārājyamādhipatyaṁ paryeti tatho evaivaṁ vidvānsarveṣāṁ
bhūtānāṁ śraiṣṭhyaṁ svārājyamādhipatyaṁ paryeti ya evaṁ
veda ya evaṁ veda ॥ 20 ॥