kenopaniṣadvākyabhāṣyam

yadi manyase su vedeti śiṣyabuddhivicālanā gṛhītasthiratāyai । viditāviditābhyāṁ nivartya buddhiṁ śiṣyasya svātmanyavasthāpya ‘tadeva brahma tvaṁ viddhi’ iti svārājye'bhiṣicya upāsyapratiṣedhenāthāsya buddhiṁ vicālayati — yadi manyase suṣṭhu veda ahaṁ brahmatattvamiti, tato'lpameva brahmaṇo rūpaṁ vettha tvamiti nūnaṁ niścitaṁ manyate ācāryaḥ । sā punarvicālanā kimartheti, ucyate — pūrvagṛhīte vastuni buddheḥ sthiratāyai । deveṣvapi su vedāhamiti manyate yaḥ so'pyasya brahmaṇo rūpaṁ dabhrameva vetti nūnam । kasmāt ? aviṣayatvātkasyacidbrahmaṇaḥ । athavā alpamevāsyādhyātmikaṁ manuṣyeṣu deveṣu cādhidaivikamasya brahmaṇo yadrūpaṁ taditi sambandhaḥ । atha nu iti heturmīmāṁsāyāḥ । yasmāddabhrameva suviditaṁ brahmaṇo rūpam ‘anyadeva tadviditāt’ ityuktatvāt , su vedeti ca manyase ; ataḥ alpameva vettha tvaṁ brahmaṇo rūpaṁ yasmāt atha nu tasmāt mīmāṁsyameva adyāpi te tava brahma vicāryameva yāvadviditāviditapratiṣedhāgamārthānubhava ityarthaḥ । manye viditamiti śiṣyasya mīmāṁsānantaroktiḥ pratyayatrayasaṅgateḥ । samyagvastuniścayāya vicālitaḥ śiṣya ācāryeṇa mīmāṁsyameva te iti coktaḥ ekānte samāhito bhūtvā vicārya yathoktaṁ supariniścitaḥ sannāha āgamācāryātmānubhavapratyayatrayasyaikaviṣayatvena saṅgatyartham । evaṁ hi ‘supariniṣṭhitā vidyā saphalā syānnāniścitā’ iti nyāyaḥ pradarśito bhavati ; manye viditamiti pariniṣṭhitaniścitavijñānapratijñāhetūkteḥ ॥

pariniṣṭhitaṁ saphalaṁ vijñānaṁ pratijānīte ācāryātmaniścayayostulyatāyai yasmāddhetumāha — nāha manye su vedeti । ahetyavadhāraṇārtho nipātaḥ । naiva manye ityetat । yāvadapariniṣṭhitaṁ vijñānaṁ tāvat su veda suṣṭhu veda ahaṁ brahmeti viparīto mama niścaya āsīt । so'pajagāma bhavadbhirvicālitasya yathoktārthamīmāṁsāphalabhūtātsvātmabrahmatvaniścayarūpātsamyakpratyayāt । viruddhatvādato nāha manye su vedeti । yasmāccaitat naiva na veda no na vedeti ; manye ityanuvartate, aviditabrahmapratiṣedhāt । kathaṁ tarhi manyase ityukta āha — veda ca । ca—śabdādveda ca na veda ca ityabhiprāyaḥ, viditāviditābhyāmanyatvādbrahmaṇaḥ । tasmānmayā viditaṁ brahmeti manye iti vākyārthaḥ । athavā veda ceti nityavijñānabrahmasvarūpatayā no na veda vedaiva cāhaṁ svarūpavikriyābhāvāt । viśeṣavijñānaṁ ca parādhyastaṁ na svata iti paramārthato na ca vedeti । yo nastadveda tadvedeti pakṣāntaranirāsārthamāmnāya uktārthānuvādāt । yaḥ naḥ asmākaṁ madhye tadveda sa eva tadbrahma veda nānyaḥ, upāsyabrahmavittvāt । ato'nyasya yathāhaṁ vedeti pakṣāntare brahmavittvaṁ nirasyate । kuto'yamartho'vasīyata iti, ucyate — uktānuvādāt । uktaṁ hyanuvadati no na vedeti veda ceti ॥

yasyāmatamiti śrautamākhyāyikārthopasaṁhārārtham । śiṣyācāryoktipratyuktilakṣaṇayā anubhavayuktipradhānayā ākhyāyikayā yo'rthaḥ siddhaḥ sa śrautena vacanenāgamapradhānena nigamanasthānīyena saṅkṣepata ucyate । yaduktaṁ viditāviditābhyāmanyadvāgādīnāmagocaratvāt mīmāṁsitaṁ cānubhavopapattibhyāṁ brahma, tattathaiva jñātavyam । kasmāt ? yasyāmataṁ yasya vividiṣāprayuktapravṛttasya sādhakasya amatam avijñātam aviditaṁ brahma ityātmatattvaniścayaphalāvasānāvabodhatayā vividiṣā nivṛttetyabhiprāyaḥ, tasya mataṁ jñātam ; tena viditaṁ brahma yenāviṣayatvena ātmatvena pratibuddhamityarthaḥ । sa samyagdarśī yasya vijñānānantarameva brahmātmabhāvasyāvasitatvāt sarvataḥ kāryabhāvo viparyayeṇa mithyājñāno bhavati । katham ? mataṁ viditaṁ jñātaṁ mayā brahma iti yasya vijñānam , sa mithyādarśī viparītavijñāno viditādanyatvādbrahmaṇo na veda saḥ na vijānāti । tataśca siddhamavaidikasya vijñānasya mithyātvam , abrahmaviṣayatayā ninditatvāt । tathā kapilakaṇabhugādisamayasyāpi viditabrahmaviṣayatvāt anavasthitatarkajanyatvāviditaviṣayatayā vividiṣānivṛtteśca mithyātvamiti । smṛteśca — ‘yā vedabāhyāḥ smṛtayo yāśca kāśca kudṛṣṭayaḥ । sarvāstā niṣphalāḥ proktāstamoniṣṭhā hi tāḥ smṛtāḥ’ (manu. 12 । 95) iti । ‘avijñātaṁ vijānatāṁ vijñātamavijānatām’ iti pūrvahetūktiḥ anuvādasyānarthakyāt — anuvādamātre'narthakaṁ vacanamiti viparyayamithyājñānayornaṣṭatvāt pūrvoktayoḥ yasyāmatamityādijñānājñānayorhetvarthatvenedamucyate — avijñātam aviditamātmatvenāviṣayatayā brahma vijānatāṁ yasmāt , tasmāttadeva jñānaṁ yatteṣāṁ vijñātaṁ viditaṁ vyaktameva buddhyādiviṣayaṁ brahma avijānatāṁ viditāviditavyāvṛttamātmabhūtaṁ nityavijñānasvarūpamātmasthamavikriyamamṛtamajaramabhayamananyatvādaviṣayamityevamavijānatāṁ buddhyādiviṣayātmatayaiva nityaṁ vijñātaṁ brahma । tasmādviditāviditavyaktāvyaktadharmādhyāropeṇa kāryakāraṇabhāvena savikalpamayathārthaviṣayatvāt । śuktikādau rajatādyadhyāropaṇajñānavanmithyājñānaṁ teṣām ॥

pratibodhaviditamiti vīpsāpratyayānāmātmāvabodhadvāratvāt bodhaṁ prati bodhaṁ pratīti vīpsā sarvapratyayavyāptyarthā । bauddhā hi sarve pratyayāstaptalohavannityavijñānasvarūpātmavyāptatvādvijñānasvarūpāvabhāsāḥ tadanyāvabhāsaścātmā tadvilakṣaṇo'gnivadupalabhyata iti te dvārībhavantyātmopalabdhau । tasmātpratibodhāvabhāsapratyagātmatayā yadviditaṁ tadbrahma, tadeva mataṁ tadeva samyagjñānaṁ yatpratyagātmavijñānam , na viṣayavijñānam । ātmatvena ‘pratyagātmānamaikṣat’ (ka. u. 2 । 1 । 1) iti ca kāṭhake । amṛtatvaṁ hi vindate iti hetuvacanaṁ viparyaye mṛtyuprāpteḥ । viṣayātmavijñāne hi mṛtyuḥ prārabhate ityātmavijñānamamṛtatvanimittamiti yuktaṁ hetuvacanamamṛtatvaṁ hi vindate iti । ātmajñānena kimamṛtatvamutpādyate । na । kathaṁ tarhi ? ātmanā vindate svenaiva nityātmasvabhāvenāmṛtatvaṁ vindate, nālambanapūrvakaṁ vindata iti ātmajñānāpekṣam । yadi hi vidyotpādyamamṛtatvaṁ syāt , anityaṁ bhavetkarmakāryavat । ato na vidyotpādyam ।

yadi cātmanaivāmṛtatvaṁ vindate, kiṁ punarvidyayā kriyata ityucyate । anātmavijñānaṁ nivartayantī sā tannivṛttyā svābhāvikasyāmṛtatvasya nimittamiti kalpyate ; yata āha — vīryaṁ vidyayā vindate । vīryaṁ sāmarthyam anātmādhyāropamāyāsvāntadhvāntānabhibhāvyalakṣaṇaṁ balaṁ vidyayā vindate । tacca kiṁviśiṣṭam ? amṛtam avināśi । avidyājaṁ hi vīryaṁ vināśi, vidyayāvidyāyā bādhyatvāt । na tu vidyāyā bādhako'stīti vidyājamamṛtaṁ vīryam । ato vidyā amṛtatve nimittamātraṁ bhavati । ‘nāyamātmā balahīnena labhyaḥ’ (mu. u. 3 । 2 । 4) iti cātharvaṇe । loke'pi vidyājameva balamabhibhavati na śarīrādisāmarthyam , yathā hastyādeḥ । athavā pratibodhaviditaṁ matamiti sakṛdevāśeṣaviparītanirastasaṁskāreṇa svapnapratibodhavadyadviditaṁ tadeva mataṁ jñātaṁ bhavatīti । athavā gurūpadeśaḥ pratibodhaḥ । tena vā viditaṁ matamiti । ubhayatra pratibodhaśabdaprayogo'sti — ‘suptapratibuddhaḥ’ ‘guruṇā pratibodhitaḥ’ iti । pūrvaṁ tu yathārtham ॥

iha cedavedīditi avaśyakartavyatoktiḥ viparyaye vināśaśruteḥ । iha manuṣyajanmani sati avaśyamātmā veditavya ityetadvidhīyate । katham ? iha cet avedīt viditavān , atha satyaṁ paramārthatattvam asti avāptam ; tasya janma saphalamityabhiprāyaḥ । na cedihāvedīt na viditavān , vṛthaiva janma । api ca mahatī vinaṣṭiḥ mahānvināśo janmamaraṇaprabandhāvicchedaprāptilakṣaṇaḥ syādyataḥ, tasmādavaśyaṁ tadvicchedāya jñeya ātmā । jñānena tu kiṁ syāditi, ucyate — bhūteṣu bhūteṣu carācareṣu sarveṣvityarthaḥ । vicitya vicārya pṛthaṅniṣkṛṣyaikamātmatattvaṁ saṁsāradharmairaspṛṣṭamātmabhāvenopalabhyetyarthaḥ, anekārthatvāddhātūnām । na punaścitveti sambhavati, virodhāt । dhīrāḥ dhīmantaḥ vivekinaḥ vinivṛttabāhyaviṣayābhilāṣāḥ, pretya mṛtvā asmāt lokāt śarīrādyanātmalakṣaṇāt vyāvṛttamamatvāhaṅkārāḥ santa ityarthaḥ, amṛtāḥ amaraṇadharmāṇo nityavijñānāmṛtatvasvabhāvā eva bhavanti ॥