brahmasūtrabhāṣyam

‘ātmā vā are draṣṭavyaḥ śrotavyo mantavyo nididhyāsitavyaḥ’ (bṛ. u. 4 । 5 । 6) ‘tameva dhīro vijñāya prajñāṁ kurvīta’ (bṛ. u. 4 । 4 । 21) ‘so'nveṣṭavyaḥ sa vijijñāsitavyaḥ’ (chā. u. 8 । 7 । 1) iti ca evamādiśravaṇeṣu saṁśayaḥ — kiṁ sakṛtpratyayaḥ kartavyaḥ, āhosvit āvṛttyeti । kiṁ tāvatprāptam ? sakṛtpratyayaḥ syāt , prayājādivat , tāvatā śāstrasya kṛtārthatvāt ; aśrūyamāṇāyāṁ hi āvṛttau kriyamāṇāyām aśāstrārthaḥ kṛto bhavet । nanu asakṛdupadeśā udāhṛtāḥ — ‘śrotavyo mantavyo nididhyāsitavyaḥ’ ityevamādayaḥ — evamapi yāvacchabdamāvartayet — sakṛcchravaṇaṁ sakṛnmananaṁ sakṛnnididhyāsanaṁ ceti, nātiriktam । sakṛdupadeśeṣu tu ‘veda’ ‘upāsīta’ ityevamādiṣu anāvṛttirityevaṁ prāpte, brūmaḥ — pratyayāvṛttiḥ kartavyā । kutaḥ ? asakṛdupadeśāt — ‘śrotavyo mantavyo nididhyāsitavyaḥ’ ityevaṁjātīyako hi asakṛdupadeśaḥ pratyayāvṛttiṁ sūcayati । nanu uktam — yāvacchabdameva āvartayet , nādhikamiti — na, darśanaparyavasitatvādeṣām ; darśanaparyavasānāni hi śravaṇādīnyāvartyamānāni dṛṣṭārthāni bhavanti — yathā avaghātādīni taṇḍulādiniṣpattiparyavasānāni , tadvat । api ca upāsanaṁ nididhyāsanaṁ ca ityantarṇītāvṛttiguṇaiva kriyā abhidhīyate ; tathā hi loke ‘gurumupāste’ ‘rājānamupāste’ iti ca yastātparyeṇa gurvādīnanuvartate, sa evamucyate ; tathā ‘dhyāyati proṣitanāthā patim’ iti — yā nirantarasmaraṇā patiṁ prati sotkaṇṭhā, sā evamabhidhīyate । vidyupāstyośca vedānteṣu avyatirekeṇa prayogo dṛśyate ; kvacit vidinopakramya upāsinopasaṁharati, yathā — ‘yastadveda yatsa veda sa mayaitaduktaḥ’ (chā. u. 4 । 1 । 4) ityatra ‘anu ma etāṁ bhagavo devatāṁ śādhi yāṁ devatāmupāsse’ (chā. u. 4 । 2 । 2) iti ; kvacicca upāsinopakramya vidinopasaṁharati, yathā — ‘mano brahmetyupāsīta’ (chā. u. 3 । 18 । 1) ityatra ‘bhāti ca tapati ca kīrtyā yaśasā brahmavarcasena ya evaṁ veda’ (chā. u. 3 । 18 । 3) iti । tasmātsakṛdupadeśeṣvapi āvṛttisiddhiḥ । asakṛdupadeśastu āvṛtteḥ sūcakaḥ ॥ 1 ॥

liṅgamapi pratyayāvṛttiṁ pratyāyayati । tathā hi — udgīthavijñānaṁ prastutya, ‘āditya udgīthaḥ’ (chā. u. 1 । 5 । 1) ityetat ekaputratādoṣeṇāpodya, ‘raśmīṁstvaṁ paryāvartayāt’ (chā. u. 1 । 5 । 2) iti raśmibahutvavijñānaṁ bahuputratāyai vidadhat siddhavatpratyayāvṛttiṁ darśayati ; tatsāmānyāt sarvapratyayeṣvāvṛttisiddhiḥ ॥

atrāha — bhavatu nāma sādhyaphaleṣu pratyayeṣvāvṛttiḥ, teṣvāvṛttisādhyasyātiśayasya sambhavāt ; yastu parabrahmaviṣayaḥ pratyayo nityaśuddhabuddhamuktasvabhāvameva ātmabhūtaṁ paraṁ brahma samarpayati, tatra kimarthā āvṛttiriti । sakṛcchrutau ca brahmātmatvapratītyanupapatterāvṛttyabhyupagama iti cet , na, āvṛttāvapi tadanupapatteḥ ; yadi hi ‘tattvamasi’ ityevaṁjātīyakaṁ vākyaṁ sakṛcchrūyamāṇaṁ brahmātmatvapratītiṁ notpādayet tatastadeva āvartyamānamutpādayiṣyatīti kā pratyāśā syāt । athocyeta — na kevalaṁ vākyaṁ kañcidarthaṁ sākṣātkartuṁ śaknoti ; ato yuktyapekṣaṁ vākyamanubhāvayiṣyati brahmātmatvamiti — tathāpyāvṛttyānarthakyameva ; sāpi hi yuktiḥ sakṛtpravṛttaiva svamarthamanubhāvayiṣyati । athāpi syāt — yuktyā vākyena ca sāmānyaviṣayameva vijñānaṁ kriyate, na viśeṣaviṣayam ; yathā ‘asti me hṛdaye śūlam’ ityato vākyāt gātrakampādiliṅgācca śūlasadbhāvasāmānyameva paraḥ pratipadyate, na viśeṣamanubhavati — yathā sa eva śūlī ; viśeṣānubhavaśca avidyāyā nivartakaḥ ; tadarthā āvṛttiriti cet — na, asakṛdapi tāvanmātre kriyamāṇe viśeṣavijñānotpattyasambhavāt ; na hi sakṛtprayuktābhyāṁ śāstrayuktibhyāmanavagato viśeṣaḥ śatakṛtvo'pi prayujyamānābhyāmavagantuṁ śakyate ; tasmāt yadi śāstrayuktibhyāṁ viśeṣaḥ pratipādyeta, yadi vā sāmānyameva ubhayathāpi sakṛtpravṛtte eva te svakāryaṁ kuruta iti āvṛttyanupayogaḥ ; na ca sakṛtprayukte śāstrayuktī kasyacidapyanubhavaṁ notpādayata iti śakyate niyantum , vicitraprajñatvātpratipattṝṇām । api ca anekāṁśopete laukike padārthe sāmānyaviśeṣavati ekenāvadhānena ekamaṁśamavadhārayati, apareṇa aparam — iti syādapyabhyāsopayogaḥ, yathā dīrghaprapāṭhakagrahaṇādiṣu ; na tu nirviśeṣe brahmaṇi sāmānyaviśeṣarahite caitanyamātrātmake pramotpattāvabhyāsāpekṣā yukteti ॥

atrocyate — bhavedāvṛttyānarthakyaṁ taṁ prati, yaḥ ‘tattvamasi’ (chā. u. 6 । 8 । 7) iti sakṛduktameva brahmātmatvamanubhavituṁ śaknuyāt ; yastu na śaknoti, taṁ prati upayujyata eva āvṛttiḥ । tathā hi cchāndogye — ‘tattvamasi śvetaketo’ (chā. u. 6 । 8 । 7) ityupadiśya, ‘bhūya eva mā bhagavānvijñāpayatu’ (chā. u. 6 । 8 । 7) iti punaḥ punaḥ paricodyamānaḥ tattadāśaṅkākāraṇaṁ nirākṛtya, ‘tattvamasi’ ityevāsakṛdupadiśati ; tathā ca ‘śrotavyo mantavyo nididhyāsitavyaḥ’ (bṛ. u. 4 । 5 । 6) ityādi darśitam । nanu uktam — sakṛcchrutaṁ cet tattvamasivākyaṁ svamarthamanubhāvayituṁ na śaknoti, tata āvartyamānamapi naiva śakṣyatīti — naiṣa doṣaḥ ; na hi dṛṣṭe'nupapannaṁ nāma ; dṛśyante hi sakṛcchrutādvākyāt mandapratītaṁ vākyārthaṁ āvartayantaḥ tattadābhāsavyudāsena samyakpratipadyamānāḥ । api ca ‘tattvamasi’ ityetadvākyaṁ tvaṁpadārthasya tatpadārthabhāvamācaṣṭe ; tatpadena ca prakṛtaṁ sat brahma īkṣitṛ jagato janmādikāraṇamabhidhīyate — ‘satyaṁ jñānamanantaṁ brahma’ (tai. u. 2 । 1 । 1) ‘vijñānamānandaṁ brahma’ (bṛ. u. 3 । 9 । 28) ‘adṛṣṭaṁ draṣṭṛ’ (bṛ. u. 3 । 8 । 11) ‘avijñātaṁ vijñātṛ’ (bṛ. u. 3 । 8 । 11) ‘ajamajaramamaram’ ‘asthūlamanaṇvahrasvamadīrgham’ ityādiśāstrasiddham ; tatra ajādiśabdairjanmādayo bhāvavikārā nivartitāḥ ; asthūlādiśabdaiśca sthaulyādayo dravyadharmāḥ ; vijñānādiśabdaiśca caitanyaprakāśātmakatvamuktam ; eṣa vyāvṛttasarvasaṁsāradharmako'nubhavātmako brahmasaṁjñakastatpadārtho vedāntābhiyuktānāṁ prasiddhaḥ ; tathā tvaṁpadārtho'pi pratyagātmā śrotā dehādārabhya pratyagātmatayā sambhāvyamānaḥ caitanyaparyantatvenāvadhāritaḥ ; tatra yeṣām etau padārthau ajñānasaṁśayaviparyayapratibaddhau, teṣāṁ ‘tattvamasi’ ityetadvākyaṁ svārthe pramāṁ notpādayituṁ śaknoti, padārthajñānapūrvakatvādvākyārthajñānasya — ityataḥ, tānprati eṣṭavyaḥ padārthavivekaprayojanaḥ śāstrayuktyabhyāsaḥ । yadyapi ca pratipattavya ātmā niraṁśaḥ, tathāpi adhyāropitaṁ tasmin bahvaṁśatvaṁ dehendriyamanobuddhiviṣayavedanādilakṣaṇam ; tatra ekena avadhānena ekamaṁśamapohati, apareṇa aparam — iti yujyate tatra kramavatī pratipattiḥ ; tattu pūrvarūpameva ātmapratipatteḥ । yeṣāṁ punaḥ nipuṇamatīnāṁ na ajñānasaṁśayaviparyayalakṣaṇaḥ padārthaviṣayaḥ pratibandho'sti, te śaknuvanti sakṛduktameva tattvamasivākyārtham anubhavitumiti, tānprati āvṛttyānarthakyamiṣṭameva ; sakṛdutpannaiva hi ātmapratipattiḥ avidyāṁ nivartayatīti, nātra kaścidapi kramo'bhyupagamyate । satyamevaṁ yujyeta, yadi kasyacit evaṁ pratipattirbhavet ; balavatī hi ātmano duḥkhitvādipratipattiḥ ; ato na duḥkhitvādyabhāvaṁ kaścitpratipadyata iti cet — na, dehādyabhimānavat duḥkhitvādyabhimānasya mithyābhimānatvopapatteḥ ; pratyakṣaṁ hi dehe chidyamāne dahyamāne vā ‘ahaṁ chidye dahye’ iti ca mithyābhimāno dṛṣṭaḥ ; tathā bāhyatareṣvapi putramitrādiṣu santapyamāneṣu ‘ahameva santapye’ ityadhyāropo dṛṣṭaḥ ; tathā duḥkhitvādyabhimāno'pi syāt , dehādivadeva caitanyādbahirupalabhyamānatvādduḥkhitvādīnām , suṣuptādiṣu ca ananuvṛtteḥ ; caitanyasya tu suṣupte'pi anuvṛttimāmananti — ‘yadvai tanna paśyati paśyanvai tanna paśyati’ (bṛ. u. 4 । 3 । 23) ityādinā ; tasmāt sarvaduḥkhavinirmuktaikacaitanyātmako'hamityeṣa ātmānubhavaḥ । na ca evam ātmānamanubhavataḥ kiñcidanyatkṛtyamavaśiṣyate ; tathā ca śrutiḥ — ‘kiṁ prajayā kariṣyāmo yeṣāṁ no'yamātmāyaṁ lokaḥ’ (bṛ. u. 4 । 4 । 22) ityātmavidaḥ kartavyābhāvaṁ darśayati ; smṛtirapi — ‘yastvātmaratireva syādātmatṛptaśca mānavaḥ । ātmanyeva ca santuṣṭastasya kāryaṁ na vidyate’ (bha. gī. 3 । 17) iti । yasya tu na eṣo'nubhavo drāgiva jāyate, taṁ prati anubhavārtha eva āvṛttyabhyupagamaḥ । tatrāpi na tattvamasivākyārthāt pracyāvya āvṛttau pravartayet ; na hi varaghātāya kanyāmudvāhayanti ; niyuktasya ca ‘asminnadhikṛto'haṁ kartā mayedaṁ kartavyam’ ityavaśyaṁ brahmapratyayādviparītapratyaya utpadyate ; yastu svayameva mandamatiḥ apratibhānāt taṁ vākyārthaṁ jihāset , tasya etasminneva vākyārthe sthirīkāra āvṛttyādivācoyuktyā abhyupeyate । tasmāt parabrahmaviṣaye'pi pratyaye tadupāyopadeśeṣvāvṛttisiddhiḥ ॥ 2 ॥

yaḥ śāstroktaviśeṣaṇaḥ paramātmā, sa kim ahamiti grahītavyaḥ, kiṁ vā madanya iti — etadvicārayati । kathaṁ punarātmaśabde pratyagātmaviṣaye śrūyamāṇe saṁśaya iti, ucyate — ayamātmaśabdo mukhyaḥ śakyate'bhyupagantum , sati jīveśvarayorabhedasambhave ; itarathā tu gauṇo'yamabhyupagantavyaḥ — iti manyate । kiṁ tāvatprāptam ? na ahamiti grāhyaḥ ; na hi apahatapāpmatvādiguṇo viparītaguṇatvena śakyate grahītum , viparītaguṇo vā apahatapāpmatvādiguṇatvena ; apahatapāpmatvādiguṇaśca parameśvaraḥ, tadviparītaguṇastu śārīraḥ ; īśvarasya ca saṁsāryātmatve īśvarābhāvaprasaṅgaḥ ; tataḥ śāstrānarthakyam ; saṁsāriṇo'pi īśvarātmatve adhikāryabhāvācchāstrānarthakyameva, pratyakṣādivirodhaśca । anyatve'pi tādātmyadarśanaṁ śāstrāt kartavyam — pratimādiṣviva viṣṇvādidarśanam iti cet — kāmamevaṁ bhavatu ; na tu saṁsāriṇo mukhya ātmā īśvara ityetat naḥ prāpayitavyam ॥

evaṁ prāpte, brūmaḥ — ātmetyeva parameśvaraḥ pratipattavyaḥ । tathā hi parameśvaraprakriyāyāṁ jābālā ātmatvenaiva etamupagacchanti — ‘tvaṁ vā ahamasmi bhagavo devate'haṁ vai tvamasi bhagavo devate’ iti ; tathā anye'pi ‘ahaṁ brahmāsmi’ ityevamādaya ātmatvopagamā draṣṭavyāḥ । grāhayanti ca ātmatvenaiva īśvaraṁ vedāntavākyāni — ‘eṣa ta ātmā sarvāntaraḥ’ (bṛ. u. 3 । 4 । 1) ‘eṣa ta ātmāntaryāmyamṛtaḥ’ (bṛ. u. 3 । 7 । 3) ‘tatsatyaꣳ sa ātmā tattvamasi’ (chā. u. 6 । 8 । 7) ityevamādīni । yaduktam — pratīkadarśanamidaṁ viṣṇupratimānyāyena bhaviṣyatīti, tadayuktam , gauṇatvaprasaṅgāt , vākyavairūpyācca — yatra hi pratīkadṛṣṭirabhipreyate, sakṛdeva tatra vacanaṁ bhavati — yathā ‘mano brahma’ (chā. u. 3 । 18 । 1) ‘ādityo brahma’ (chā. u. 3 । 19 । 1) ityādi ; iha punaḥ — tvam ahamasmi, ahaṁ ca tvamasītyāha — ataḥ pratīkaśrutivairūpyāt abhedapratipattiḥ ; bhedadṛṣṭyapavādācca ; tathā hi — ‘atha yo'nyāṁ devatāmupāste'nyo'sāvanyo'hamasmīti na sa veda’ (bṛ. u. 1 । 4 । 10) ‘mṛtyoḥ sa mṛtyumāpnoti ya iha nāneva paśyati’ (bṛ. u. 4 । 4 । 19) ‘sarvaṁ taṁ parādādyo'nyatrātmanaḥ sarvaṁ veda’ (bṛ. u. 2 । 4 । 6) ityevamādyā bhūyasī śrutiḥ bhedadarśanamapavadati । yattūktam — na viruddhaguṇayoranyonyātmatvasambhava iti, nāyaṁ doṣaḥ, viruddhaguṇatāyā mithyātvopapatteḥ । yatpunaruktam — īśvarābhāvaprasaṅga iti, tadasat , śāstraprāmāṇyāt anabhyupagamācca ; na hi īśvarasya saṁsāryātmatvaṁ pratipādyata ityabhyupagacchāmaḥ — kiṁ tarhi ? — saṁsāriṇaḥ saṁsāritvāpohena īśvarātmatvaṁ pratipipādayiṣitamiti । evaṁ ca sati advaiteśvarasya apahatapāpmatvādiguṇatā viparītaguṇatā tu itarasya mithyeti vyavatiṣṭhate । yadapyuktam — adhikāryabhāvaḥ pratyakṣādivirodhaśceti, tadapyasat , prākprabodhāt saṁsāritvābhyupagamāt , tadviṣayatvācca pratyakṣādivyavahārasya ; ‘yatra tvasya sarvamātmaivābhūttatkena kaṁ paśyet’ (bṛ. u. 2 । 4 । 14) ityādinā hi prabodhe pratyakṣādyabhāvaṁ darśayati । pratyakṣādyabhāve śruterapyabhāvaprasaṅga iti cet , na, iṣṭatvāt ; ‘atra pitā'pitā bhavati’ (bṛ. u. 4 । 3 । 22) ityupakramya, ‘vedā avedāḥ’ (bṛ. u. 4 । 3 । 22) iti vacanāt iṣyata eva asmābhiḥ śruterapyabhāvaḥ prabodhe । kasya punarayam aprabodha iti cet , yastvaṁ pṛcchasi tasya te — iti vadāmaḥ । nanu ahamīśvara evoktaḥ śrutyā — yadyevaṁ pratibuddho'si, nāsti kasyacidaprabodhaḥ । yo'pi doṣaścodyate kaiścit — avidyayā kila ātmanaḥ sadvitīyatvāt advaitānupapattiriti, so'pi etena pratyuktaḥ । tasmāt ātmetyeva īśvare mano dadhīta ॥ 3 ॥

‘mano brahmetyupāsītetyadhyātmamathādhidaivatamākāśo brahmeti’ (chā. u. 3 । 18 । 1) tathā ‘ādityo brahmetyādeśaḥ’ (chā. u. 3 । 19 । 1) ‘sa yo nāma brahmetyupāste’ (chā. u. 7 । 1 । 5) ityevamādiṣu pratīkopāsaneṣu saṁśayaḥ — kiṁ teṣvapi ātmagrahaḥ kartavyaḥ, na veti । kiṁ tāvatprāptam ? teṣvapi ātmagraha eva yuktaḥ kartum । kasmāt ? brahmaṇaḥ śrutiṣu ātmatvena prasiddhatvāt , pratīkānāmapi brahmavikāratvādbrahmatve sati ātmatvopapatterityevaṁ prāpte brūmaḥ — na pratīkeṣvātmamatiṁ badhnīyāt ; na hi sa upāsakaḥ pratīkāni vyastāni ātmatvena ākalayet । yatpunaḥ brahmavikāratvātpratīkānāṁ brahmatvaṁ tataśca ātmatvamiti, tadasat , pratīkābhāvaprasaṅgāt ; vikārasvarūpopamardena hi nāmādijātasya brahmatvameva āśritaṁ bhavati । svarūpopamarde ca nāmādīnāṁ kutaḥ pratīkatvam ātmagraho vā ? na ca brahmaṇa ātmatvāt brahmadṛṣṭyupadeśeṣvātmadṛṣṭiḥ kalpyā, kartṛtvādyanirākaraṇāt ; kartṛtvādisarvasaṁsāradharmanirākaraṇena hi brahmaṇa ātmatvopadeśaḥ ; tadanirākaraṇena ca upāsanavidhānam । ataśca upāsakasya pratīkaiḥ samatvāt ātmagraho nopapadyate ; na hi rucakasvastikayoḥ itaretarātmatvamasti ; suvarṇātmaneva tu brahmātmanā ekatve pratīkābhāvaprasaṅgamavocāma । ato na pratīkeṣvātmadṛṣṭiḥ kriyate ॥ 4 ॥

teṣveva udāharaṇeṣvanyaḥ saṁśayaḥ — kimādityādidṛṣṭayo brahmaṇyadhyasitavyāḥ, kiṁ vā brahmadṛṣṭirādityādiṣviti । kutaḥ saṁśayaḥ ? sāmānādhikaraṇye kāraṇānavadhāraṇāt ; atra hi brahmaśabdasya ādityādiśabdaiḥ sāmānādhikaraṇyamupalabhyate, ‘ādityo brahma’ ‘prāṇo brahma’ ‘vidyudbrahma’ ityādisamānavibhaktinirdeśāt ; na ca atra āñjasaṁ sāmānādhikaraṇyamavakalpate, arthāntaravacanatvādbrahmādityādiśabdānām ; na hi bhavati — gauraśva iti sāmānādhikaraṇyam । nanu prakṛtivikārabhāvādbrahmādityādīnāṁ mṛccharāvādivatsāmānādhikaraṇyaṁ syāt — netyucyate ; vikārapravilayo hyevaṁ prakṛtisāmānādhikaraṇyātsyāt , tataśca pratīkābhāvaprasaṅgamavocāma ; paramātmavākyaṁ cedaṁ tadānīṁ syāt , tataścopāsanādhikāro bādhyeta, parimitavikāropādānaṁ ca vyartham । tasmāt ‘brāhmaṇo'gnirvaiśvānaraḥ’ ityādivat anyatrānyadṛṣṭyadhyāse sati, kva kiṁdṛṣṭiradhyasyatāmiti saṁśayaḥ । tatra aniyamaḥ, niyamakāriṇaḥ śāstrasyābhāvādityevaṁ prāptam । athavā ādityādidṛṣṭaya eva brahmaṇi kartavyā ityevaṁ prāptam ; evaṁ hi ādityādidṛṣṭibhiḥ brahma upāsitaṁ bhavati ; brahmopāsanaṁ ca phalavaditi śāstramaryādā । tasmāt na brahmadṛṣṭirādityādiṣvityevaṁ prāpte brūmaḥ —

brahmadṛṣṭireva ādityādiṣu syāditi । kasmāt ? utkarṣāt ; evam utkarṣeṇa ādityādayo dṛṣṭā bhavanti, utkṛṣṭadṛṣṭesteṣvadhyāsāt ; tathā ca laukiko nyāyo'nugato bhavati ; utkṛṣṭadṛṣṭirhi nikṛṣṭe'dhyasitavyeti laukiko nyāyaḥ — yathā rājadṛṣṭiḥ kṣattari ; sa ca anusartavyaḥ viparyaye pratyavāyaprasaṅgāt ; na hi kṣattṛdṛṣṭiparigṛhīto rājā nikarṣaṁ nīyamānaḥ śreyase syāt । nanu śāstraprāmāṇyādanāśaṅkanīyo'tra pratyavāyaprasaṅgaḥ, na ca laukikena nyāyena śāstrīyā dṛṣṭirniyantuṁ yukteti — atrocyate — nirdhārite śāstrārthe etadevaṁ syāt ; sandigdhe tu tasmin , tannirṇayaṁ prati laukiko'pi nyāya āśrīyamāṇo na virudhyate ; tena ca utkṛṣṭadṛṣṭyadhyāse śāstrārthe'vadhāryamāṇe, nikṛṣṭadṛṣṭimadhyasyanpratyaveyāditi śliṣyate । prāthamyācca ādityādiśabdānāṁ mukhyārthatvam avirodhāt grahītavyam ; taiḥ svārthavṛttibhiravaruddhāyāṁ buddhau, paścādavatarato brahmaśabdasya mukhyayā vṛttyā sāmānādhikaraṇyāsambhavāt , brahmadṛṣṭividhānārthataiva avatiṣṭhate । itiparatvādapi brahmaśabdasya eṣa evārtho nyāyyaḥ ; tathā hi — ‘brahmetyādeśaḥ’ ‘brahmetyupāsīta’ ‘brahmetyupāste’ iti ca sarvatretiparaṁ brahmaśabdamuccārayati, śuddhāṁstu ādityādiśabdān ; tataśca yathā śuktikāṁ rajatamiti pratyetītyatra, śuktivacana eva śuktikāśabdaḥ, rajataśabdastu rajatapratītilakṣaṇārthaḥ — pratyetyeva hi kevalaṁ rajatamiti, na tu tatra rajatamasti — evamatrāpi ādityādīnbrahmeti pratīyāditi gamyate । vākyaśeṣo'pi ca dvitīyānirdeśena ādityādīneva upāstikriyayā vyāpyamānāndarśayati — ‘sa ya etadevaṁ vidvānādityaṁ brahmetyupāste’ (chā. u. 3 । 19 । 4) ‘yo vācaṁ brahmetyupāste’ (chā. u. 7 । 2 । 2) ‘yaḥ saṅkalpaṁ brahmetyupāste’ (chā. u. 7 । 4 । 3) iti ca । yattūktam — brahmopāsanamevātra ādaraṇīyaṁ phalavattvāyeti, tadayuktam , uktena nyāyena ādityādīnāmeva upāsyatvāvagamāt ; phalaṁ tu atithyādyupāsana iva ādityādyupāsane'pi brahmaiva dāsyati, sarvādhyakṣatvāt ; varṇitaṁ caitat ‘phalamata upapatteḥ’ (bra. sū. 3 । 2 । 38) ityatra । īdṛśaṁ ca atra brahmaṇa upāsyatvam , yatpratīkeṣu taddṛṣṭyadhyāropaṇam — pratimādiṣviva viṣṇvādīnām ॥ 5 ॥

‘ya evāsau tapati tamudgīthamupāsīta’ (chā. u. 1 । 3 । 1) ‘lokeṣu pañcavidhaꣳ sāmopāsīta’ (chā. u. 2 । 2 । 1) ‘vāci saptavidhaꣳ sāmopāsīta’ (chā. u. 2 । 8 । 1) ‘iyamevargagniḥ sāma’ (chā. u. 1 । 6 । 1) ityevamādiṣu aṅgāvabaddheṣūpāsaneṣu saṁśayaḥ — kimādityādiṣu udgīthādidṛṣṭayo vidhīyante, kiṁ vā udgīthādiṣveva ādityādidṛṣṭaya iti । tatra aniyamaḥ, niyamakāraṇābhāvāt — iti prāptam ; na hi atra brahmaṇa iva kasyacidutkarṣaviśeṣo'vadhāryate ; brahma hi samastajagatkāraṇatvāt apahatapāpmatvādiguṇayogācca ādityādibhya utkṛṣṭamiti śakyamavadhārayitum ; na tu ādityodgīthādīnāṁ vikāratvāviśeṣāt kiñcidutkarṣaviśeṣāvadhāraṇe kāraṇamasti । athavā niyamenaiva udgīthādimataya ādityādiṣu adhyasyeran । kasmāt ? karmātmakatvādudgīthādīnām , karmaṇaśca phalaprāptiprasiddheḥ ; udgīthādimatibhirupāsyamānā ādityādayaḥ karmātmakāḥ santaḥ phalahetavo bhaviṣyanti । tathā ca ‘iyamevargagniḥ sāma’ (chā. u. 1 । 6 । 1) ityatra ‘tadetadetasyāmṛcyadhyūḍhaṁ sāma’ (chā. u. 1 । 6 । 1) iti ṛkśabdena pṛthivīṁ nirdiśati, sāmaśabdenāgnim ; tacca pṛthivyagnyoḥ ṛksāmadṛṣṭicikīrṣāyāmavakalpate, na ṛksāmayoḥ pṛthivyagnidṛṣṭicikīrṣāyām ; kṣattari hi rājadṛṣṭikaraṇāt rājaśabda upacaryate, na rājani kṣattṛśabdaḥ । api ca ‘lokeṣu pañcavidhaꣳ sāmopāsīta’ (chā. u. 2 । 2 । 1) iti adhikaraṇanirdeśāt lokeṣu sāma adhyasitavyamiti pratīyate ; ‘etadgāyatraṁ prāṇeṣu protam’ (chā. u. 2 । 11 । 1) iti ca etadeva darśayati । prathamanirdiṣṭeṣu ca ādityādiṣu caramanirdiṣṭaṁ brahmādhyastam — ‘ādityo brahmetyādeśaḥ’ (chā. u. 3 । 19 । 1) ityādiṣu ; prathamanirdiṣṭāśca pṛthivyādayaḥ, caramanirdiṣṭā hiṁkārādayaḥ — ‘pṛthivī hiṁkāraḥ’ (chā. u. 2 । 2 । 1) ityādiśrutiṣu । ataḥ anaṅgeṣvādityādiṣu aṅgamatikṣepa ityevaṁ prāpte brūmaḥ —

ādityādimataya eva aṅgeṣu udgīthādiṣu kṣipyeran । kutaḥ ? upapatteḥ ; upapadyate hi evam apūrvasannikarṣāt ādityādimatibhiḥ saṁskriyamāṇeṣu udgīthādiṣu karmasamṛddhiḥ । ‘yadeva vidyayā karoti śraddhayopaniṣadā tadeva vīryavattaraṁ bhavati’ (chā. u. 1 । 1 । 10) iti ca vidyāyāḥ karmasamṛddhihetutvaṁ darśayati । bhavatu karmasamṛddhiphaleṣvevam ; svatantraphaleṣu tu katham — ‘ya etadevaṁ vidvāṅllokeṣu pañcavidhaṁ sāmopāste’ (chā. u. 2 । 2 । 3) ityādiṣu ? teṣvapi adhikṛtādhikārāt prakṛtāpūrvasannikarṣeṇaiva phalakalpanā yuktā, godohanādiniyamavat । phalātmakatvācca ādityādīnām udgīthādibhyaḥ karmātmakebhyaḥ utkarṣopapattiḥ ; ādityādiprāptilakṣaṇaṁ hi karmaphalaṁ śiṣyate śrutiṣu । api ca ‘omityetadakṣaramudgīthamupāsīta’ (chā. u. 1 । 1 । 1) ‘khalvetasyaivākṣarasyopavyākhyānaṁ bhavati’ (chā. u. 1 । 1 । 10) iti ca udgīthameva upāsyatvenopakramya, ādityādimatīrvidadhāti । yattūktam — udgīthādimatibhirupāsyamānā ādityādayaḥ karmabhūyaṁ bhūtvā phalaṁ kariṣyantīti, tadayuktam , svayamevopāsanasya karmatvāt phalavattvopapatteḥ । ādityādibhāvenāpi ca dṛśyamānānāmudgīthādīnāṁ karmātmakatvānapāyāt । ‘tadetadetasyāmṛcyadhyūḍhaꣳ sāma’ (chā. u. 1 । 6 । 1) iti tu lākṣaṇika eva pṛthivyagnyoḥ ṛksāmaśabdaprayogaḥ ; lakṣaṇā ca yathāsambhavaṁ sannikṛṣṭena viprakṛṣṭena vā svārthasambandhena pravartate ; tatra yadyapi ṛksāmayoḥ pṛthivyagnidṛṣṭicikīrṣā, tathāpi prasiddhayoḥ ṛksāmayorbhedenānukīrtanāt , pṛthivyagnyośca sannidhānāt , tayoreva eṣa ṛksāmaśabdaprayogaḥ ṛksāmasambandhāditi niścīyate ; kṣattṛśabdo'pi hi kutaścitkāraṇādrājānamupasarpan na nivārayituṁ pāryate । ‘iyamevark’ (chā. u. 1 । 6 । 1) iti ca yathākṣaranyāsam ṛca eva pṛthivītvamavadhārayati ; pṛthivyā hi ṛktve'vadhāryamāṇe — iyamṛgevetyakṣaranyāsaḥ syāt । ‘ya evaṁ vidvānsāma gāyati’ (chā. u. 1 । 7 । 9) iti ca aṅgāśrayameva vijñānamupasaṁharati, na pṛthivyādyāśrayam । tathā ‘lokeṣu pañcavidhaꣳ sāmopāsīta’ (chā. u. 2 । 2 । 1) iti yadyapi saptamīnirdiṣṭā lokāḥ, tathāpi sāmnyeva te adhyasyeran , dvitīyānirdeśena sāmna upāsyatvāvagamāt ; sāmani hi lokeṣvadhyasyamāneṣu sāma lokātmanopāsitaṁ bhavati, anyathā punaḥ lokāḥ sāmātmanā upāsitāḥ syuḥ । etena ‘etadgāyatraṁ prāṇeṣu protam’ (chā. u. 2 । 11 । 1) ityādi vyākhyātam । yatrāpi tulyo dvitīyānirdeśaḥ ‘atha khalvamumādityaꣳ saptavidhaꣳ sāmopāsīta’ (chā. u. 2 । 9 । 1) iti, tatrāpi — ‘samastasya khalu sāmna upāsanaꣳ sādhu’ (chā. u. 2 । 1 । 1) ‘iti tu pañcavidhasya’ (chā. u. 2 । 7 । 2) ‘atha saptavidhasya’ (chā. u. 2 । 8 । 1) iti ca sāmna eva upāsyatvopakramāt — tasminneva ādityādyadhyāsaḥ । etasmādeva ca sāmna upāsyatvāvagamāt ‘pṛthivī hiṁkāraḥ’ (chā. u. 2 । 2 । 1) ityādinirdeśaviparyaye'pi hiṁkārādiṣveva pṛthivyādidṛṣṭiḥ । tasmāt anaṅgāśrayā ādityādimatayaḥ aṅgeṣūdgīthādiṣu kṣipyeranniti siddham ॥ 6 ॥

karmāṅgasambaddheṣu tāvat upāsaneṣu karmatantratvāt na āsanādicintā ; nāpi samyagdarśane, vastutantratvādvijñānasya ; itareṣu tu upāsaneṣu kim aniyamena tiṣṭhan āsīnaḥ śayāno vā pravarteta uta niyamena āsīna eveti cintayati । tatra mānasatvādupāsanasya aniyamaḥ śarīrasthiterityevaṁ prāpte, bravīti — āsīna evopāsīteti । kutaḥ ? sambhavāt । upāsanaṁ nāma samānapratyayapravāhakaraṇam ; na ca tat gacchato dhāvato vā sambhavati, gatyādīnāṁ cittavikṣepakaratvāt ; tiṣṭhato'pi dehadhāraṇe vyāpṛtaṁ mano na sūkṣmavastunirīkṣaṇakṣamaṁ bhavati ; śayānasyāpi akasmādeva nidrayā abhibhūyate ; āsīnasya tu evaṁjātīyako bhūyāndoṣaḥ suparihara iti sambhavati tasyopāsanam ॥ 7 ॥

api ca dhyāyatyartha eṣaḥ, yatsamānapratyayapravāhakaraṇam ; dhyāyatiśca praśithilāṅgaceṣṭeṣu pratiṣṭhitadṛṣṭiṣu ekaviṣayākṣiptacitteṣu upacaryamāṇo dṛśyate — dhyāyati bakaḥ, dhyāyati proṣitabandhuriti । āsīnaśca anāyāso bhavati ; tasmādapi āsīnakarmopāsanam ॥ 8 ॥

api ca ‘dhyāyatīva pṛthivī’ (chā. u. 7 । 6 । 1) ityatra pṛthivyādiṣu acalatvamevāpekṣya dhyāyativādo bhavati ; tacca liṅgam upāsanasya āsīnakarmatve ॥ 9 ॥

smarantyapi ca śiṣṭā upāsanāṅgatvena āsanam — ‘śucau deśe pratiṣṭhāpya sthiramāsanamātmanaḥ’ (bha. gī. 6 । 11) ityādinā । ata eva padmakādīnāmāsanaviśeṣāṇāmupadeśo yogaśāstre ॥ 10 ॥

digdeśakāleṣu saṁśayaḥ — kimasti kaścinniyamaḥ, nāsti veti । prāyeṇa vaidikeṣvārambheṣu digādiniyamadarśanāt , syādihāpi kaścinniyama iti yasya matiḥ, taṁ pratyāha — digdeśakāleṣu arthalakṣaṇa eva niyamaḥ ; yatraiva asya diśi deśe kāle vā manasaḥ saukaryeṇaikāgratā bhavati, tatraivopāsīta, prācīdikpūrvāhṇaprācīnapravaṇādivat viśeṣāśravaṇāt , ekāgratāyā iṣṭāyāḥ sarvatrāviśeṣāt । nanu viśeṣamapi kecidāmananti — ‘same śucau śarkarāvahnivālukāvivarjite śabdajalāśrayādibhiḥ । manonukūle na tu cakṣupīḍane guhānivātāśrayaṇe prayojayet’ (śve. u. 2 । 10) iti yatheti — ucyate ; satyamasti evaṁjātīyako niyamaḥ ; sati tvetasmin , tadgateṣu viśeṣeṣvaniyama iti suhṛdbhūtvā ācārya ācaṣṭe । ‘manonukūle’ iti caiṣā śrutiḥ yatraikāgratā tatraiva — ityetadeva darśayati ॥ 11 ॥

āvṛttiḥ sarvopāsaneṣvādartavyeti sthitamādye'dhikaraṇe ; tatra yāni tāvat samyagdarśanārthānyupāsanāni, tāni avaghātādivat kāryaparyavasānānīti jñātameva eṣāmāvṛttiparimāṇam ; na hi samyagdarśane kārye niṣpanne yatnāntaraṁ kiñcicchāsituṁ śakyam , aniyojyabrahmātmatvapratipatteḥ śāstrasyāviṣayatvāt । yāni punaḥ abhyudayaphalāni, teṣveṣā cintā — kiṁ kiyantaṁcitkālaṁ pratyayamāvartya uparamet , uta yāvajjīvamāvartayediti । kiṁ tāvatprāptam ? kiyantaṁcitkālaṁ pratyayamabhyasya utsṛjet , āvṛttiviśiṣṭasyopāsanaśabdārthasya kṛtatvādityevaṁ prāpte, brūmaḥ — ā prāyaṇādeva āvartayetpratyayam , antyapratyayavaśādadṛṣṭaphalaprāpteḥ ; karmāṇyapi hi janmāntaropabhogyaṁ phalamārabhamāṇāni tadanurūpaṁ bhāvanāvijñānaṁ prāyaṇakāle ākṣipanti — ‘savijñāno bhavati savijñānamevānvavakrāmati’ ‘yaccittastenaiṣa prāṇamāyāti’ ‘prāṇastejasā yuktaḥ sahātmanā yathāsaṅkalpitaṁ lokaṁ nayati’ iti caivamādiśrutibhyaḥ ; tṛṇajalūkānidarśanācca ; pratyayāstvete svarūpānuvṛttiṁ muktvā kimanyat prāyaṇakālabhāvi bhāvanāvijñānamapekṣeran । tasmāt ye pratipattavyaphalabhāvanātmakāḥ pratyayāḥ, teṣu ā prāyaṇāt āvṛttiḥ । tathā ca śrutiḥ — ‘sa yāvatkraturayamasmāllokātpraiti’ iti prāyaṇakāle'pi pratyayānuvṛttiṁ darśayati । smṛtirapi — ‘yaṁ yaṁ vāpi smaranbhāvaṁ tyajatyante kalebaram । taṁ tamevaiti kaunteya sadā tadbhāvabhāvitaḥ’ (bha. gī. 8 । 6) iti, ‘prayāṇakāle manasācalena’ (bha. gī. 8 । 10) iti ca । ‘so'ntavelāyāmetattrayaṁ pratipadyeta’ iti ca maraṇavelāyāmapi kartavyaśeṣaṁ śrāvayati ॥ 12 ॥

gatastṛtīyaśeṣaḥ ; athedānīṁ brahmavidyāphalaṁ prati cintā pratāyate । brahmādhigame sati tadviparītaphalaṁ duritaṁ kṣīyate, na kṣīyate veti saṁśayaḥ । kiṁ tāvatprāptam ? phalārthatvātkarmaṇaḥ phalamadattvā na sambhāvyate kṣayaḥ ; phaladāyinī hi asya śaktiḥ śrutyā samadhigatā ; yadi tat antareṇaiva phalopabhogamapavṛjyeta, śrutiḥ kadarthitā syāt ; smaranti ca — ‘na hi karma kṣīyate’ (gau. dha. sū. 3 । 1 । 5) iti । nanvevaṁ sati prāyaścittopadeśo'narthakaḥ prāpnoti — naiṣa doṣaḥ, prāyaścittānāṁ naimittikatvopapatteḥ gṛhadāheṣṭyādivat । api ca prāyaścittānāṁ doṣasaṁyogena vidhānādbhavedapi doṣakṣapaṇārthatā ; na tvevaṁ brahmavidyāyāṁ vidhānamasti । nanvanabhyupagamyamāne brahmavidaḥ karmakṣaye tatphalasyāvaśyabhoktavyatvādanirmokṣaḥ syāt — netyucyate ; deśakālanimittāpekṣo mokṣaḥ karmaphalavat bhaviṣyati । tasmānna brahmādhigame duritanivṛttirityevaṁ prāpte brūmaḥ —

tadadhigame brahmādhigame sati uttarapūrvayoraghayoraśleṣavināśau bhavataḥ — uttarasya aśleṣaḥ, pūrvasya vināśaḥ । kasmāt ? tadvyapadeśāt ; tathā hi brahmavidyāprakriyāyāṁ sambhāvyamānasambandhasya āgāmino duritasyānabhisambandhaṁ viduṣo vyapadiśati — ‘yathā puṣkarapalāśa āpo na śliṣyanta evamevaṁvidi pāpaṁ karma na śliṣyate’ (chā. u. 4 । 14 । 3) iti ; tathā vināśamapi pūrvopacitasya duritasya vyapadiśati — ‘tadyatheṣīkātūlamagnau protaṁ pradūyetaivaꣳ hāsya sarve pāpmānaḥ pradūyante’ (chā. u. 5 । 24 । 3) iti ; ayamaparaḥ karmakṣayavyapadeśo bhavati — ‘bhidyate hṛdayagranthiśchidyante sarvasaṁśayāḥ । kṣīyante cāsya karmāṇi tasmindṛṣṭe parāvare’ (mu. u. 2 । 2 । 9) iti । yaduktam — anupabhuktaphalasya karmaṇaḥ kṣayakalpanāyāṁ śāstraṁ kadarthitaṁ syāditi, naiṣa doṣaḥ ; na hi vayaṁ karmaṇaḥ phaladāyinīṁ śaktimavajānīmahe ; vidyata eva sā ; sā tu vidyādinā kāraṇāntareṇa pratibadhyata iti vadāmaḥ ; śaktisadbhāvamātre ca śāstraṁ vyāpriyate, na pratibandhāpratibandhayorapi । ‘na hi karma kṣīyate’ (gau. dha. sū. 3 । 1 । 5) ityetadapi smaraṇamautsargikam — na hi bhogādṛte karma kṣīyate tadarthatvāditi ; iṣyata eva tu prāyaścittādinā tasya kṣayaḥ — ‘sarvaṁ pāpmānaṁ tarati, tarati brahmahatyām , yo'śvamedhena yajate, ya u cainamevaṁ veda’ ityādi śrutismṛtibhyaḥ । yattūktam — naimittikāni prāyaścittāni bhaviṣyantīti, tadasat , doṣasaṁyogena codyamānānāmeṣāṁ doṣanirghātaphalasambhave phalāntarakalpanānupapatteḥ । yatpunaretaduktam — na prāyaścittavat doṣakṣayoddeśena vidyāvidhānamastīti, atra brūmaḥ — saguṇāsu tāvadvidyāsu vidyata eva vidhānam , tāsu ca vākyaśeṣe aiśvaryaprāptiḥ pāpanivṛttiśca vidyāvata ucyate, tayoścāvivakṣākāraṇaṁ nāsti — ityataḥ pāpmaprahāṇapūrvakaiśvaryaprāptiḥ tāsāṁ phalamiti niścīyate ; nirguṇāyāṁ tu vidyāyāṁ yadyapi vidhānaṁ nāsti, tathāpi akartrātmatvabodhātkarmapradāhasiddhiḥ । aśleṣa iti ca āgāmiṣu karmasu kartṛtvameva na pratipadyate brahmaviditi darśayati । atikrānteṣu tu yadyapi mithyājñānātkartṛtvaṁ pratipeda iva, tathāpi vidyāsāmarthyānmithyājñānanivṛtteḥ tānyapi pravilīyanta ityāha — vināśa iti । pūrvasiddhakartṛtvabhoktṛtvaviparītaṁ hi triṣvapi kāleṣvakartṛtvābhoktṛtvasvarūpaṁ brahmāhamasmi, netaḥ pūrvamapi kartā bhoktā vā ahamāsam , nedānīm , nāpi bhaviṣyatkāle — iti brahmavidavagacchati ; evameva ca mokṣa upapadyate ; anyathā hi anādikālapravṛttānāṁ karmaṇāṁ kṣayābhāve mokṣābhāvaḥ syāt । na ca deśakālanimittāpekṣo mokṣaḥ karmaphalavat bhavitumarhati ; anityatvaprasaṅgāt , parokṣatvānupapatteśca jñānaphalasya । tasmāt brahmādhigame duritakṣaya iti sthitam ॥ 13 ॥

pūrvasminnadhikaraṇe bandhahetoraghasya svābhāvikasya aśleṣavināśau jñānanimittau śāstravyapadeśānnirūpitau ; dharmasya punaḥ śāstrīyatvāt śāstrīyeṇa jñānena avirodha ityāśaṅkya tannirākaraṇāya pūrvādhikaraṇanyāyātideśaḥ kriyate — itarasyāpi puṇyasya karmaṇaḥ evam aghavat asaṁśleṣo vināśaśca jñānavato bhavataḥ — kutaḥ ? — tasyāpi svaphalahetutvena jñānaphalapratibandhitvaprasaṅgāt , ‘ubhe u haivaiṣa ete tarati’ (bṛ. u. 4 । 4 । 22) ityādiśrutiṣu ca duṣkṛtavatsukṛtasyāpi praṇāśavyapadeśāt , akartrātmatvabodhanimittasya ca karmakṣayasya sukṛtaduṣkṛtayostulyatvāt , ‘kṣīyante cāsya karmāṇi’ (mu. u. 2 । 2 । 9) iti ca aviśeṣaśruteḥ । yatrāpi kevala eva pāpmaśabdaḥ paṭhyate, tatrāpi tenaiva puṇyamapyākalitamiti draṣṭavyam , jñānāpekṣayā nikṛṣṭaphalatvāt । asti ca śrutau puṇye'pi pāpmaśabdaḥ — ‘nainaṁ setumahorātre tarataḥ’ (chā. u. 8 । 4 । 1) ityatra saha duṣkṛtena sukṛtamapyanukramya, ‘sarve pāpmāno'to nivartante’ ityaviśeṣeṇaiva prakṛte puṇye pāpmaśabdaprayogāt । ‘pāte tu’ iti tuśabdo'vadhāraṇārthaḥ । evaṁ dharmādharmayorbandhahetvoḥ vidyāsāmarthyādaśleṣavināśasiddheḥ avaśyaṁbhāvinī viduṣaḥ śarīrapāte muktirityavadhārayati ॥ 14 ॥

pūrvayoradhikaraṇayorjñānanimittaḥ sukṛtaduṣkṛtayorvināśo'vadhāritaḥ ; sa kimaviśeṣeṇa ārabdhakāryayoranārabdhakāryayośca bhavati, uta viśeṣeṇānārabdhakāryayoreveti vicāryate । tatra ‘ubhe u haivaiṣa ete tarati’ (bṛ. u. 4 । 4 । 22) ityevamādiśrutiṣvaviśeṣaśravaṇādaviśeṣeṇaiva kṣaya ityevaṁ prāpte, pratyāha — anārabdhakārye eva tviti । apravṛttaphale eva pūrve janmāntarasañcite, asminnapi ca janmani prāgjñānotpatteḥ sañcite, sukṛtaduṣkṛte jñānādhigamāt kṣīyete ; na tu ārabdhakārye sāmibhuktaphale, yābhyāmetat brahmajñānāyatanaṁ janma nirmitam । kuta etat ? ‘tasya tāvadeva ciraṁ yāvanna vimokṣye'tha sampatsye’ (chā. u. 6 । 14 । 2) iti śarīrapātāvadhikaraṇātkṣemaprāpteḥ ; itarathā hi jñānādaśeṣakarmakṣaye sati sthitihetvabhāvāt jñānaprāptyanantarameva kṣemamaśnuvīta ; tatra śarīrapātapratīkṣāṁ na ācakṣīta । nanu vastubalenaiva ayamakartrātmāvabodhaḥ karmāṇi kṣapayan kathaṁ kānicitkṣapayet kāniciccopekṣeta ? na hi samāne'gnibījasamparke, keṣāñcidbījaśaktiḥ kṣīyate, keṣāñcinna kṣīyate — iti śakyamaṅgīkartumiti । ucyate — na tāvadanāśritya ārabdhakāryaṁ karmāśayaṁ jñānotpattirupapadyate ; āśrite ca tasminkulālacakravatpravṛttavegasya antarāle pratibandhāsambhavāt bhavati vegakṣayapratipālanam । akartrātmabodho'pi hi mithyājñānabādhanena karmāṇyucchinatti ; bādhitamapi tu mithyājñānaṁ dvicandrajñānavatsaṁskāravaśātkaṁcitkālamanuvartata eva । api ca naivātra vivaditavyam — brahmavidā kañcitkālaṁ śarīraṁ dhriyate na vā dhriyata iti । kathaṁ hi ekasya svahṛdayapratyayaṁ brahmavedanaṁ dehadhāraṇaṁ ca apareṇa pratikṣeptuṁ śakyeta ? śrutismṛtiṣu ca sthitaprajñalakṣaṇanirdeśena etadeva nirucyate । tasmādanārabdhakāryayoreva sukṛtaduṣkṛtayorvidyāsāmarthyātkṣaya iti nirṇayaḥ ॥ 15 ॥

puṇyasyāpyaśleṣavināśayoraghanyāyo'tidiṣṭaḥ ; so'tideśaḥ sarvapuṇyaviṣaya ityāśaṅkya prativakti — agnihotrādi tviti । tuśabda āśaṅkāmapanudati ; yannityaṁ karma vaidikamagnihotrādi, tat tatkāryāyaiva bhavati ; jñānasya yatkāryaṁ tadeva asyāpi kāryamityarthaḥ । kutaḥ ? ‘tametaṁ vedānuvacanena brāhmaṇā vividiṣanti yajñena dānena’ (bṛ. u. 4 । 4 । 22) ityādidarśanāt । nanu jñānakarmaṇorvilakṣaṇakāryatvātkāryaikatvānupapattiḥ — naiṣa doṣaḥ, jvaramaraṇakāryayorapi dadhiviṣayoḥ guḍamantrasaṁyuktayostṛptipuṣṭikāryadarśanāt , tadvat karmaṇo'pi jñānasaṁyuktasya mokṣakāryopapatteḥ । nanu anārabhyo mokṣaḥ, kathamasya karmakāryatvamucyate ? naiṣa doṣaḥ, ārādupakārakatvātkarmaṇaḥ ; jñānasyaiva hi prāpakaṁ sat karma praṇāḍyā mokṣakāraṇamityupacaryate ; ata eva ca atikrāntaviṣayametatkāryaikatvābhidhānam । na hi brahmavida āgāmyagnihotrādi sambhavati, aniyojyabrahmātmatvapratipatteḥ śāstrasyāviṣayatvāt । saguṇāsu tu vidyāsu kartṛtvānativṛtteḥ sambhavati āgāmyapi agnihotrādi । tasyāpi nirabhisandhinaḥ kāryāntarābhāvādvidyāsaṅgatyupapattiḥ ॥ 16 ॥

ato'gnihotrādernityātkarmaṇaḥ anyāpi hyasti sādhukṛtyā, yā phalamabhisandhāya kriyate, tasyā eṣa viniyoga uktaḥ ekeṣāṁ śākhinām — ‘suhṛdaḥ sādhukṛtyāmupayanti’ iti । tasyā eva ca idam aghavadaśleṣavināśanirūpaṇam — itarasyāpyevamasaṁśleṣa iti । tathājātīyakasya kāmyasya karmaṇo vidyāṁ pratyanupakārakatve sampratipattiḥ ubhayorapi jaiminibādarāyaṇayorācāryayoḥ ॥ 17 ॥

samadhigatametadanantarādhikaraṇe — nityamagnihotrādikaṁ karma mumukṣuṇā mokṣaprayojanoddeśena kṛtamupāttaduritakṣayahetutvadvāreṇa sattvaśuddhikāraṇatāṁ pratipadyamānaṁ mokṣaprayojanabrahmādhigamanimittatvena brahmavidyayā saha ekakāryaṁ bhavatīti ; tatra agnihotrādi karmāṅgavyapāśrayavidyāsaṁyuktaṁ kevalaṁ cāsti — ‘ya evaṁ vidvānyajati’ ‘ya evaṁ vidvāñjuhoti’ ‘ya evaṁ vidvāñśaṁsati’ ‘ya evaṁ vidvāngāyati’ ‘tasmādevaṁvidameva brahmāṇaṁ kurvīta nānevaṁvidam’ (chā. u. 4 । 17 । 10) ‘tenobhau kuruto yaścaitadevaṁ veda yaśca na veda’ (chā. u. 1 । 1 । 10) ityādivacanebhyo vidyāsaṁyuktamasti, kevalamapyasti । tatredaṁ vicāryate — kiṁ vidyāsaṁyuktameva agnihotrādikaṁ karma mumukṣorvidyāhetutvena tayā saha ekakāryatvaṁ pratipadyate na kevalam ; uta vidyāsaṁyuktaṁ kevalaṁ ca aviśeṣeṇeti । kutaḥ saṁśayaḥ ? ‘tametamātmānaṁ yajñena vividiṣanti’ iti yajñādīnāmaviśeṣeṇa ātmavedanāṅgatvena śravaṇāt , vidyāsaṁyuktasya ca agnihotrāderviśiṣṭatvāvagamāt । kiṁ tāvatprāptam ? vidyāsaṁyuktameva karma agnihotrādi ātmavidyāśeṣatvaṁ pratipadyate, na vidyāhīnam , vidyopetasya viśiṣṭatvāvagamādvidyāvihīnāt — ‘yadahareva juhoti tadahaḥ punarmṛtyumapajayatyevaṁ vidvān’ ityādiśrutibhyaḥ, ‘buddhyā yukto yayā pārtha karmabandhaṁ prahāsyasi’ (bha. gī. 2 । 39) ‘dūreṇa hyavaraṁ karma buddhiyogāddhanañjaya’ (bha. gī. 2 । 49) ityādismṛtibhyaśca ityevaṁ prāpte pratipādyate —

yadeva vidyayeti hi । satyametat — vidyāsaṁyuktaṁ karma agnihotrādikaṁ vidyāvihīnātkarmaṇo'gnihotrādviśiṣṭam , vidvāniva brāhmaṇo vidyāvihīnādbrāhmaṇāt ; tathāpi nātyantamanapekṣaṁ vidyāvihīnaṁ karma agnihotrādikam । kasmāt ? ‘tametamātmānaṁ yajñena vividiṣanti’ ityaviśeṣeṇa agnihotrādervidyāhetutvena śrutatvāt । nanu vidyāsaṁyuktasya agnihotrādervidyāvihīnādviśiṣṭatvāvagamāt vidyāvihīnamagnihotrādi ātmavidyāhetutvenānapekṣyameveti yuktam — naitadevam ; vidyāsahāyasyāgnihotrādervidyānimittena sāmarthyātiśayena yogāt ātmajñānaṁ prati kaścitkāraṇatvātiśayo bhaviṣyati, na tathā vidyāvihīnasya — iti yuktaṁ kalpayitum ; na tu ‘yajñena vividiṣanti’ ityatrāviśeṣeṇātmajñānāṅgatvena śrutasyāgnihotrāderanaṅgatvaṁ śakyamabhyupagantum ; tathā hi śrutiḥ — ‘yadeva vidyayā karoti śraddhayopaniṣadā tadeva vīryavattaraṁ bhavati’ (chā. u. 1 । 1 । 10) iti vidyāsaṁyuktasya karmaṇo'gnihotrādeḥ vīryavattaratvābhidhānena svakāryaṁ prati kañcidatiśayaṁ bruvāṇā vidyāvihīnasya tasyaiva tatprayojanaṁ prati vīryavattvaṁ darśayati ; karmaṇaśca vīryavattvaṁ tat , yatsvaprayojanasādhanasahatvam । tasmādvidyāsaṁyuktaṁ nityamagnihotrādi vidyāvihīnaṁ ca ubhayamapi mumukṣuṇā mokṣaprayojanoddeśena iha janmani janmāntare ca prāgjñānotpatteḥ kṛtaṁ yat , tadyathāsāmarthyaṁ brahmādhigamapratibandhakāraṇopāttaduritakṣayahetutvadvāreṇa brahmādhigamakāraṇatvaṁ pratipadyamānaṁ śravaṇamananaśraddhātātparyādyantaraṅgakāraṇāpekṣaṁ brahmavidyayā saha ekakāryaṁ bhavatīti sthitam ॥ 18 ॥

anārabdhakāryayoḥ puṇyapāpayorvidyāsāmarthyātkṣaya uktaḥ । itare tu ārabdhakārye puṇyapāpe upabhogena kṣapayitvā brahma sampadyate, ‘tasya tāvadeva ciraṁ yāvanna vimokṣye'tha sampatsye’ (chā. u. 6 । 14 । 2) iti ‘brahmaiva sanbrahmāpyeti’ iti ca evamādiśrutibhyaḥ । nanu satyapi samyagdarśane yathā prāgdehapātādbhedadarśanaṁ dvicandradarśananyāyenānuvṛttam , evaṁ paścādapyanuvarteta — na, nimittābhavāt । upabhogaśeṣakṣapaṇaṁ hi tatrānuvṛttinimittam , na ca tādṛśamatra kiñcidasti । nanu aparaḥ karmāśayo'bhinavamupabhogamārapsyate — na, tasya dagdhabījatvāt ; mithyājñānāvaṣṭambhaṁ hi karmāntaraṁ dehapāta upabhogāntaramārabheta ; tacca mithyājñānaṁ samyagjñānena dagdham — ityataḥ sādhvetat ārabdhakāryakṣaye viduṣaḥ kaivalyamavaśyaṁ bhavatīti ॥ 19 ॥

asti prāyaṇaviṣayā śrutiḥ — ‘asya somya puruṣasya prayato vāṅmanasi sampadyate manaḥ prāṇe prāṇastejasi tejaḥ parasyāṁ devatāyām’ (chā. u. 6 । 8 । 6) iti । kimiha vāca eva vṛttimattyā manasi sampattirucyate, uta vāgvṛtteriti viśayaḥ । tatra vāgeva tāvat manasi sampadyata iti prāptam ; tathā hi śrutiranugṛhītā bhavati ; itarathā lakṣaṇā syāt ; śrutilakṣaṇāviśaye ca śrutirnyāyyā, na lakṣaṇā ; tasmāt vāca eva ayaṁ manasi pralaya iti ॥

evaṁ prāpte, brūmaḥ — vāgvṛttirmanasi sampadyata iti । kathaṁ vāgvṛttiriti vyākhyāyate, yāvatā ‘vāṅmanasi’ ityeva ācāryaḥ paṭhati ? satyametat ; paṭhiṣyati tu parastāt — ‘avibhāgo vacanāt’ (bra. sū. 4 । 2 । 16) iti ; tasmādatra vṛttyupaśamamātraṁ vivakṣitamiti gamyate । tattvapralayavivakṣāyāṁ tu sarvatraiva avibhāgasāmyāt kiṁ paratraiva viśiṁṣyāt — ‘avibhāgaḥ’ iti ; tasmādatra vṛttyupasaṁhāravivakṣā । vāgvṛttiḥ pūrvamupasaṁhriyate manovṛttāvavasthitāyāmityarthaḥ । kasmāt ? darśanāt — dṛśyate hi vāgvṛtteḥ pūrvopasaṁhāro manovṛttau vidyamānāyām ; na tu vāca eva vṛttimattyā manasyupasaṁhāraḥ kenacidapi draṣṭuṁ śakyate । nanu śrutisāmarthyāt vāca evāyaṁ manasyapyayo yukta ityuktam — netyāha, atatprakṛtitvāt ; yasya hi yata utpattiḥ, tasya tatra pralayo nyāyyaḥ, mṛdīva śarāvasya ; na ca manaso vāgutpadyata iti kiñcana pramāṇamasti । vṛttyudbhavābhibhavau tu aprakṛtisamāśrayāvapi dṛśyete ; pārthivebhyo hi indhanebhyaḥ taijasasyāgnervṛttirudbhavati, apsu ca upaśāmyati । kathaṁ tarhi asminpakṣe śabdaḥ — ‘vāṅmanasi sampadyate’ iti ? ata āha — śabdācceti ; śabdo'pyasminpakṣe'vakalpate, vṛttivṛttimatorabhedopacārādityarthaḥ ॥ 1 ॥

‘tasmādupaśāntatejāḥ punarbhavamindriyairmanasi sampadyamānaiḥ’ (pra. u. 3 । 9) ityatra aviśeṣeṇa sarveṣāmevendriyāṇāṁ manasi sampattiḥ śrūyate ; tatrāpi ata eva vāca iva cakṣurādīnāmapi savṛttike manasyavasthite vṛttilopadarśanāt tattvapralayāsambhavāt śabdopapatteśca vṛttidvāreṇaiva sarvāṇīndriyāṇi mano'nuvartante । sarveṣāṁ karaṇānāṁ manasyupasaṁhārāviśeṣe sati vācaḥ pṛthaggrahaṇam ‘vāṅmanasi sampadyate’ ityudāharaṇānurodhena ॥ 2 ॥

samadhigatametat — ‘vāṅmanasi sampadyate’ (chā. u. 6 । 8 । 6) ityatra vṛttisampattivivakṣeti ; atha yaduttaraṁ vākyam ‘manaḥ prāṇe’ (chā. u. 6 । 8 । 6) iti, kimatrāpi vṛttisampattireva vivakṣyate, uta vṛttimatsampattiḥ — iti vicikitsāyām , vṛttimatsampattireva atra iti prāptam , śrutyanugrahāt ; tatprakṛtitvopapatteśca ; tathā hi — ‘annamayaꣳ hi somya mana āpomayaḥ prāṇaḥ’ (chā. u. 6 । 5 । 4) ityannayoni mana āmananti, abyoniṁ ca prāṇam ; ‘āpaścānnamasṛjanta’ — iti śrutiḥ । ataśca yanmanaḥ prāṇe pralīyate, annameva tadapsu pralīyate ; annaṁ hi manaḥ, āpaśca prāṇaḥ, prakṛtivikārābhedāditi । evaṁ prāpte, brūmaḥ — tadapi āgṛhītabāhyendriyavṛtti mano vṛttidvāreṇaiva prāṇe pralīyata iti uttarādvākyādavagantavyam ; tathā hi suṣupsormumūrṣośca prāṇavṛttau parispandātmikāyāmavasthitāyām , manovṛttīnāmupaśamo dṛśyate ; na ca manasaḥ svarūpāpyayaḥ prāṇe sambhavati ; atatprakṛtitvāt । nanu darśitaṁ manasaḥ prāṇaprakṛtitvam — naitatsāram ; na hi īdṛśena prāṇāḍikena tatprakṛtitvena manaḥ prāṇe sampattumarhati ; evamapi hi anne manaḥ sampadyeta, apsu cānnam , apsveva ca prāṇaḥ ; na hyetasminnapi pakṣe prāṇabhāvapariṇatābhyo'dbhyo mano jāyata iti kiñcana pramāṇamasti ; tasmāt na manasaḥ prāṇe svarūpāpyayaḥ । vṛttyapyaye'pi tu śabdo'vakalpate, vṛttivṛttimatorabhedopacārāt iti darśitam ॥ 3 ॥

sthitametat — yasya yato notpattiḥ, tasya tasminvṛttipralayaḥ, na svarūpapralaya iti ; idamidānīm ‘prāṇastejasi’ ityatra cintyate — kiṁ yathāśruti prāṇasya tejasyeva vṛttyupasaṁhāraḥ, kiṁ vā dehendriyapañjarādhyakṣe jīva iti । tatra śruteranatiśaṅkyatvāt prāṇasya tejasyeva sampattiḥ syāt , aśrutakalpanāyā anyāyyatvāt — ityevaṁ prāpte pratipadyate — so'dhyakṣa iti । sa prakṛtaḥ prāṇaḥ, adhyakṣe avidyākarmapūrvaprajñopādhike vijñānātmani avatiṣṭhate ; tatpradhānā prāṇavṛttirbhavatītyarthaḥ । kutaḥ ? tadupagamādibhyaḥ — ‘evamevemamātmānamantakāle sarve prāṇā abhisamāyanti yatraitadūrdhvocchvāsī bhavati’ iti hi śrutyantaram adhyakṣopagāminaḥ sarvānprāṇān aviśeṣeṇa darśayati ; viśeṣeṇa ca ‘tamutkrāmantaṁ prāṇo'nūtkrāmati’ (bṛ. u. 4 । 4 । 2) iti pañcavṛtteḥ prāṇasya adhyakṣānugāmitāṁ darśayati, tadanuvṛttitāṁ ca itareṣām ‘prāṇamanūtkrāmantaꣳ sarve prāṇā anūtkrāmanti’ (bṛ. u. 4 । 4 । 2) iti ; ‘savijñāno bhavati’ iti ca adhyakṣasya antarvijñānavattvapradarśanena tasmin apītakaraṇagrāmasya prāṇasya avasthānaṁ gamayati । nanu ‘prāṇastejasi’ iti śrūyate ; kathaṁ prāṇo'dhyakṣe ityadhikāvāpaḥ kriyate ? naiṣa doṣaḥ, adhyakṣapradhānatvādutkramaṇādivyavahārasya, śrutyantaragatasyāpi ca viśeṣasyāpekṣaṇīyatvāt ॥ 4 ॥

sa prāṇasampṛkto'dhyakṣaḥ tejaḥsahacariteṣu bhūteṣu dehabījabhūteṣu sūkṣmeṣu avatiṣṭhata ityavagantavyam , ‘prāṇastejasi’ iti śruteḥ । nanu ca iyaṁ śrutiḥ prāṇasya tejasi sthitiṁ darśayati, na prāṇasampṛktasyādhyakṣasya — naiṣa doṣaḥ, so'dhyakṣe — iti adhyakṣasyāpyantarāla upasaṁkhyātatvāt ; yo'pi hi srughnānmathurāṁ gatvā mathurāyāḥ pāṭaliputraṁ vrajati, so'pi srughnātpāṭaliputraṁ yātīti śakyate vaditum ; tasmāt ‘prāṇastejasi’ iti prāṇasampṛktasyādhyakṣasyaiva etat tejaḥsahacariteṣu bhūteṣvavasthānam ॥ 5 ॥

na ekasminneva tejasi śarīrāntaraprepsāvelāyāṁ jīvo'vatiṣṭhate, kāryasya śarīrasyānekātmakatvadarśanāt । darśayataśca etamarthaṁ praśnaprativacane ‘āpaḥ puruṣavacasaḥ’ (chā. u. 5 । 3 । 3) iti ; tadvyākhyātam ‘tryātmakatvāttu bhūyastvāt’ (bra. sū. 3 । 1 । 2) ityatra । śrutismṛtī ca etamarthaṁ darśayataḥ ; śrutiḥ — ‘pṛthvīmaya āpomayo vāyumaya ākāśamayastejomayaḥ’ ityādyā ; smṛtirapi — ‘aṇvyo mātrā'vināśinyo daśārdhānāṁ tu yāḥ smṛtāḥ । tābhiḥ sārdhamidaṁ sarvaṁ sambhavatyanupūrvaśaḥ’ (ma. smṛ. 1 । 27) ityādyā । nanu ca upasaṁhṛteṣu vāgādiṣu karaṇeṣu śarīrāntaraprepsāvelāyām ‘kvāyaṁ tadā puruṣo bhavati’ (bṛ. u. 3 । 2 । 13) ityupakramya śrutyantaraṁ karmāśrayatāṁ nirūpayati — ‘tau ha yadūcatuḥ karma haiva tadūcaturatha ha yatpraśaśaꣳsatuḥ karma haiva tatpraśaśaꣳsatuḥ’ (bṛ. u. 3 । 2 । 13) iti ; atrocyate — tatra karmaprayuktasya grahātigrahasaṁjñakasya indriyaviṣayātmakasya bandhanasya pravṛttiriti karmāśrayatoktā ; iha punaḥ bhūtopādānāddehāntarotpattiriti bhūtāśrayatvamuktam ; praśaṁsāśabdādapi tatra prādhānyamātraṁ karmaṇaḥ pradarśitam , na tvāśrayāntaraṁ nivāritam ; tasmādavirodhaḥ ॥ 6 ॥

seyamutkrāntiḥ kiṁ vidvadaviduṣoḥ samānā, kiṁ vā viśeṣavatī — iti viśayānānāṁ viśeṣavatīti tāvatprāptam । bhūtāśrayaviśiṣṭā hyeṣā ; punarbhavāya ca bhūtānyāśrīyante ; na ca viduṣaḥ punarbhavaḥ sambhavati ; amṛtatvaṁ hi vidvānaśnute — iti sthitiḥ ; tasmādaviduṣa eva eṣā utkrāntiḥ । nanu vidyāprakaraṇe samāmnānāt viduṣa eva eṣā bhavet — na, svāpādivat yathāprāptānukīrtanāt ; yathā hi ‘yatraitatpuruṣaḥ svapiti nāma’ (chā. u. 6 । 8 । 1), ‘aśiśiṣati nāma’ (chā. u. 6 । 8 । 3), ‘pipāsati nāma’ (chā. u. 6 । 8 । 5) iti ca sarvaprāṇisādhāraṇā eva svāpādayo'nukīrtyante vidyāprakaraṇe'pi pratipipādayiṣitavastupratipādanānuguṇyena, na tu viduṣo viśeṣavanto vidhitsyante ; evam iyamapi utkrāntiḥ mahājanagataivānukīrtyate, yasyāṁ parasyāṁ devatāyāṁ puruṣasya prayataḥ tejaḥ sampadyate sa ātmā tattvamasi — ityetatpratipādayitum । pratiṣiddhā ca eṣā viduṣaḥ — ‘na tasya prāṇā utkrāmanti’ (bṛ. u. 4 । 4 । 6) iti । tasmāt aviduṣa evaiṣeti ॥

evaṁ prāpte, brūmaḥ — samānā caiṣā utkrāntiḥ ‘vāṅmanasi’ ityādyā vidvadaviduṣoḥ āsṛtyupakramāt bhavitumarhati, aviśeṣaśravaṇāt ; avidvān dehabījabhūtāni bhūtasūkṣmāṇyāśritya karmaprayukto dehagrahaṇamanubhavan saṁsarati, vidvāṁstu jñānaprakāśitaṁ mokṣanāḍīdvāramāśrayate — tadetat ‘āsṛtyupakramāt’ ityuktam । nanu amṛtatvaṁ viduṣā prāptavyam , na ca taddeśāntarāyattam , tatra kuto bhūtāśrayatvaṁ sṛtyupakramo veti — atrocyate — anupoṣya ca, idam , adagdhvā atyantamavidyādīnkleśān , aparavidyāsāmarthyāt āpekṣikamamṛtatvaṁ prepsate , sambhavati tatra sṛtyupakramaḥ bhūtāśrayatvaṁ ca — na hi nirāśrayāṇāṁ prāṇānāṁ gatirupapadyate ; tasmādadoṣaḥ ॥ 7 ॥

‘tejaḥ parasyāṁ devatāyām’ (chā. u. 6 । 8 । 6) ityatra prakaraṇasāmarthyāt tat yathāprakṛtaṁ tejaḥ sādhyakṣaṁ saprāṇaṁ sakaraṇagrāmaṁ bhūtāntarasahitaṁ prayataḥ puṁsaḥ parasyāṁ devatāyāṁ sampadyata ityetaduktaṁ bhavati ; kīdṛśī punariyaṁ sampattiḥ syāditi cintyate । tatra ātyantika eva tāvat svarūpapravilaya iti prāptam , tatprakṛtitvopapatteḥ ; sarvasya hi janimato vastujātasya prakṛtiḥ parā devateti pratiṣṭhāpitam ; tasmāt ātyantikī iyamavibhāgāpattiriti । evaṁ prāpte, brūmaḥ — tat tejaādi bhūtasūkṣmaṁ śrotrādikaraṇāśrayabhūtam āpīteḥ āsaṁsāramokṣāt samyagjñānanimittāt avatiṣṭhate — ‘yonimanye prapadyante śarīratvāya dehinaḥ । sthāṇumanye'nusaṁyanti yathākarma yathāśrutam’ (ka. u. 2 । 2 । 7) ityādisaṁsāravyapadeśāt ; anyathā hi sarvaḥ prāyaṇasamaya eva upādhipratyastamayādatyantaṁ brahma sampadyeta, tatra vidhiśāstramanarthakaṁ syāt , vidyāśāstraṁ ca ; mithyājñānanimittaśca bandho na samyagjñānādṛte visraṁsitumarhati ; tasmāt tatprakṛtitve'pi suṣuptipralayavat bījabhāvāvaśeṣaiva eṣā satsampattiriti ॥ 8 ॥

tacca itarabhūtasahitaṁ tejo jīvasya asmāccharīrātpravasata āśrayabhūtaṁ svarūpataḥ parimāṇataśca sūkṣmaṁ bhavitumarhati । tathā hi nāḍīniṣkramaṇaśravaṇādibhyo'sya saukṣmyamupalabhyate । tatra tanutvātsañcāropapattiḥ ; svacchatvācca apratīghātopapattiḥ ; ata eva ca dehānnirgacchan pārśvasthairnopalabhyate ॥ 9 ॥

ata eva ca sūkṣmatvāt nāsya sthūlasya śarīrasyopamardena dāhādinimittena itaratsūkṣmaṁ śarīramupamṛdyate ॥ 10 ॥

asyaiva ca sūkṣmasya śarīrasya eṣa ūṣmā, yametasmiñccharīre saṁsparśenoṣmāṇaṁ vijānanti । tathā hi mṛtāvasthāyām avasthite'pi dehe vidyamāneṣvapi ca rūpādiṣu dehaguṇeṣu , na ūṣmā upalabhyate, jīvadavasthāyāmeva tu upalabhyate — ityata upapadyate

prasiddhaśarīravyatiriktavyapāśraya eva eṣa ūṣmeti । tathā ca śrutiḥ — ‘uṣṇa eva jīviṣyañśīto mariṣyan’ iti ॥ 11 ॥

‘amṛtatvaṁ cānupoṣya’ ityato viśeṣaṇāt ātyantike'mṛtatve gatyutkrāntyorabhāvo'bhyupagataḥ ; tatrāpi kenacitkāraṇena utkrāntimāśaṅkya pratiṣedhati — ‘athākāmayamāno yo'kāmo niṣkāma āptakāma ātmakāmo bhavati na tasya prāṇā utkrāmanti brahmaiva sanbrahmāpyeti’ (bṛ. u. 4 । 4 । 6) iti । ataḥ paravidyāviṣayātpratiṣedhāt na parabrahmavido dehāt prāṇānāmutkrāntirastīti cet , netyucyate, yataḥ śārīrādātmana eṣa utkrāntipratiṣedhaḥ prāṇānām , na śarīrāt । kathamavagamyate ? ‘na tasmātprāṇā utkrāmanti’ iti śākhāntare pañcamīprayogāt ; sambandhasāmānyaviṣayā hi ṣaṣṭhī śākhāntaragatayā pañcamyā sambandhaviśeṣe vyavasthāpyate ; ‘tasmāt’ iti ca prādhānyāt abhyudayaniḥśreyasādhikṛto dehī sambadhyate, na dehaḥ ; na tasmāduccikramiṣorjīvāt prāṇā apakrāmanti, sahaiva tena bhavanti — ityarthaḥ । saprāṇasya ca pravasato bhavatyutkrāntirdehāditi ॥ 12 ॥

naitadasti — yaduktam , parabrahmavido'pi dehāt astyutkrāntiḥ utkrāntipratiṣedhasya dehyapādānatvāditi ; yato dehāpādāna eva utkrāntipratiṣedha ekeṣāṁ samāmnātṝṇāṁ spaṣṭa upalabhyate । tathā hi — ārtabhāgapraśne ‘yatrāyaṁ puruṣo mriyata udasmātprāṇāḥ krāmantyāho neti’ (bṛ. u. 3 । 2 । 11) ityatra, ‘neti hovāca yājñavalkyaḥ’ (bṛ. u. 3 । 2 । 11) ityanutkrāntipakṣaṁ parigṛhya, na tarhyayamanutkrānteṣu prāṇeṣu mṛtaḥ — ityasyāmāśaṅkāyām ‘atraiva samavanīyante’ iti pravilayaṁ prāṇānāṁ pratijñāya, tatsiddhaye ‘sa ucchvayatyādhmāyatyādhmāto mṛtaḥ śete’ (bṛ. u. 3 । 2 । 11) iti saśabdaparāmṛṣṭasya prakṛtasya utkrāntyavadheḥ ucchvayanādīni samāmananti ; dehasya ca etāni syuḥ na dehinaḥ ; tatsāmānyāt , ‘na tasmātprāṇā utkrāmantyatraiva samavanīyante’ ityatrāpi — abhedopacāreṇa dehāpādānasyaiva utkramaṇasya pratiṣedhaḥ — yadyapi prādhānyaṁ dehinaḥ — iti vyākhyeyam , yeṣāṁ pañcamīpāṭhaḥ । yeṣāṁ tu ṣaṣṭhīpāṭhaḥ, teṣāṁ vidvatsambandhinī utkrāntiḥ pratiṣidhyata iti, prāptotkrāntipratiṣedhārthatvāt asya vākyasya, dehāpādānaiva sā pratiṣiddhā bhavati , dehādutkrāntiḥ prāptā, na dehinaḥ ; api ca ‘cakṣuṣṭo vā mūrdhno vānyebhyo vā śarīradeśebhyastamutkrāmantaṁ prāṇo'nūtkrāmati prāṇamanūtkrāmantaꣳ sarve prāṇā anūtkrāmanti’ (bṛ. u. 4 । 4 । 2) ityevamavidvadviṣaye saprapañcamutkramaṇaṁ saṁsāragamanaṁ ca darśayitvā, ‘iti nu kāmayamānaḥ’ (bṛ. u. 4 । 4 । 6) iti upasaṁhṛtya avidvatkathām , ‘athākāmayamānaḥ’ (bṛ. u. 4 । 4 । 6) iti vyapadiśya vidvāṁsam — yadi tadviṣaye'pyutkrāntimeva prāpayet , asamañjasa eva vyapadeśaḥ syāt ; tasmāt avidvadviṣaye prāptayorgatyutkrāntyoḥ vidvadviṣaye pratiṣedhaḥ — ityevameva vyākhyeyam , vyapadeśārthavattvāya । na ca brahmavidaḥ sarvagatabrahmātmabhūtasya prakṣīṇakāmakarmaṇaḥ utkrāntiḥ gatirvā upapadyate, nimittābhāvāt । ‘atra brahma samaśnute’ iti ca evaṁjātīyakāḥ śrutayo gatyutkrāntyorabhāvaṁ sūcayanti ॥ 13 ॥

smaryate'pi ca mahābhārate gatyutkrāntyorabhāvaḥ — ‘sarvabhūtātmabhūtasya samyagbhūtāni paśyataḥ । devā api mārge muhyantyapadasya padaiṣiṇaḥ’ (ma. bhā. 12 । 239  । 23) iti । nanu gatirapi brahmavidaḥ sarvagatabrahmātmabhūtasya smaryate — ‘śukaḥ kila vaiyāsakirmumukṣurādityamaṇḍalamabhipratasthe pitrā cānugamyāhūto bho iti pratiśuśrāva’ iti — na ; saśarīrasyaiva ayaṁ yogabalena viśiṣṭadeśaprāptipūrvakaḥ śarīrotsarga iti draṣṭavyam , sarvabhūtadṛśyatvādyupanyāsāt ; na hi aśarīraṁ gacchantaṁ sarvabhūtāni draṣṭuṁ śaknuyuḥ ; tathā ca tatraivopasaṁhṛtam — ‘śukastu mārutācchīghrāṁ gatiṁ kṛtvāntarikṣagaḥ ।’ (ma. bhā. 12 । 333  । 19) ‘darśayitvā prabhāvaṁ svaṁ sarvabhūtagato'bhavat’ (ma. bhā. 12 । 333  । 20) iti । tasmādabhāvaḥ parabrahmavido gatyutkrāntyoḥ । gatiśrutīnāṁ tu viṣayamupariṣṭādvyākhyāsyāmaḥ ॥ 14 ॥

tāni punaḥ prāṇaśabdoditāni indriyāṇi bhūtāni ca parabrahmavidaḥ tasminneva parasminnātmani pralīyante । kasmāt ? tathā hi āha śrutiḥ — ‘evamevāsya paridraṣṭurimāḥ ṣoḍaśa kalāḥ puruṣāyaṇāḥ puruṣaṁ prāpyāstaṁ gacchanti’ (pra. u. 6 । 5) iti । nanu ‘gatāḥ kalāḥ pañcadaśa pratiṣṭhāḥ’ (mu. u. 3 । 2 । 7) iti vidvadviṣayaivāparā śrutiḥ parasmādātmano'nyatrāpi kalānāṁ pralayam āha sma — na ; sā khalu vyavahārāpekṣā — pārthivādyāḥ kalāḥ pṛthivyādīreva svaprakṛtīrapiyantīti ; itarā tu vidvatpratipattyapekṣā — kṛtsnaṁ kalājātaṁ parabrahmavido brahmaiva sampadyata iti ; tasmādadoṣaḥ ॥ 15 ॥

sa punarviduṣaḥ kalāpralayaḥ kim itareṣāmiva sāvaśeṣo bhavati, āhosvinniravaśeṣa iti । tatra pralayasāmānyāt śaktyavaśeṣatāprasaktau bravīti — avibhāgāpattireveti । kutaḥ ? vacanāt ; tathā hi kalāpralayamuktvā vakti — ‘bhidyete tāsāṁ nāmarūpe puruṣa ityevaṁ procyate sa eṣo'kalo'mṛto bhavati’ (pra. u. 6 । 5) iti । avidyānimittānāṁ ca kalānāṁ na vidyānimitte pralaye sāvaśeṣatvopapattiḥ । tasmādavibhāga eveti ॥ 16 ॥

samāptā prāsaṅgikī paravidyāgatā cintā ; samprati tu aparavidyāviṣayāmeva cintāmanuvartayati । samānā ca āsṛtyupakramāt vidvadaviduṣorutkrāntiḥ — ityuktam ; tam idānīṁ sṛtyupakramaṁ darśayati । tasya upasaṁhṛtavāgādikalāpasyoccikramiṣato vijñānātmanaḥ, okaḥ āyatanaṁ hṛdayam — ‘sa etāstejomātrāḥ samabhyādadāno hṛdayamevānvavakrāmati’ iti śruteḥ, tadagraprajvalanapūrvikā cakṣurādisthānāpādānā ca utkrāntiḥ śrūyate — ‘tasya haitasya hṛdayasyāgraṁ pradyotate tena pradyotenaiṣa ātmā niṣkrāmati cakṣuṣṭo vā mūrdhno vānyebhyo vā śarīradeśebhyaḥ’ (bṛ. u. 4 । 4 । 2) iti । sā kimaniyamenaiva vidvadaviduṣorbhavati, athāsti kaścidviduṣo viśeṣaniyamaḥ — iti vicikitsāyām , śrutyaviśeṣādaniyamaprāptau, ācaṣṭe — samāne'pi hi vidvadaviduṣorhṛdayāgrapradyotane tatprakāśitadvāratve ca, mūrdhasthānādeva vidvānniṣkrāmati, sthānāntarebhyastu itare । kutaḥ ? vidyāsāmarthyāt ; yadi vidvānapi itaravat yataḥ kutaściddehadeśāt utkrāmet , naiva utkṛṣṭaṁ lokaṁ labheta, tatra anarthikaiva vidyā syāt । taccheṣagatyanusmṛtiyogācca — vidyāśeṣabhūtā ca mūrdhanyanāḍīsambaddhā gatiḥ anuśīlayitavyā vidyāviśeṣeṣu vihitā ; tāmabhyasyan tayaiva pratiṣṭhata iti yuktam । tasmāt hṛdayālayena brahmaṇā sūpāsitena anugṛhītaḥ tadbhāvaṁ samāpanno vidvān mūrdhanyayaiva śatādhikayā śatādatiriktayā ekaśatatamyā nāḍyā niṣkrāmati, itarābhiritare । tathā hi hārdavidyāṁ prakṛtya samāmananti — ‘śataṁ caikā ca hṛdayasya nāḍyastāsāṁ mūrdhānamabhiniḥsṛtaikā । tayordhvamāyannamṛtatvameti viṣvaṅṅanyā utkramaṇe bhavanti’ (chā. u. 8 । 6 । 6) iti ॥ 17 ॥

asti hārdavidyā ‘atha yadidamasminbrahmapure daharaṁ puṇḍarīkaṁ veśma’ (chā. u. 8 । 1 । 1) ityupakramya vihitā ; tatprakriyāyām ‘atha yā etā hṛdayasya nāḍyaḥ’ (chā. u. 8 । 6 । 1) ityupakramya saprapañcaṁ nāḍīraśmisambandhamuktvā uktam — ‘atha yatraitadasmāccharīrādutkrāmatyathaitaireva raśmibhirūrdhvamākramate’ (chā. u. 8 । 6 । 5) iti ; punaścoktam — ‘tayordhvamāyannamṛtatvameti’ (chā. u. 8 । 6 । 6) iti ; tasmāt śatādhikayā nāḍyā niṣkrāman raśmyanusārī niṣkrāmatīti gamyate । tat kim aviśeṣeṇaiva ahani rātrau vā mriyamāṇasya raśmyanusāritvam , āhosvidahanyeva — iti saṁśaye sati, aviśeṣaśravaṇāt aviśeṣeṇaiva tāvat raśmyanusārīti pratijñāyate ॥ 18 ॥

asti ahani nāḍīraśmisambandha iti ahani mṛtasya syāt raśmyanusāritvam ; rātrau tu pretasya na syāt , nāḍīraśmisambandhavicchedāt — iti cet , na, nāḍīraśmisambandhasya yāvaddehabhāvitvāt ; yāvaddehabhāvī hi śirākiraṇasamparkaḥ ; darśayati caitamarthaṁ śrutiḥ — ‘amuṣmādādityātpratāyante tā āsu nāḍīṣu sṛptā ābhyo nāḍībhyaḥ pratāyante te'muṣminnāditye sṛptāḥ’ (chā. u. 8 । 6 । 2) iti ; nidāghasamaye ca niśāsvapi kiraṇānuvṛttirupalabhyate, pratāpādikāryadarśanāt ; stokānuvṛttestu durlakṣyatvam ṛtvantararajanīṣu , śaiśireṣviva durdineṣu ; ‘aharevaitadrātrau dadhāti’ iti ca etadeva darśayati । yadi ca rātrau pretaḥ vinaiva raśmyanusāreṇa ūrdhvamākrameta, raśmyanusārānarthakyaṁ bhavet ; na hyetat viśiṣya adhīyate — yo divā praiti, sa raśmīnapekṣyordhvamākramate, yastu rātrau so'napekṣyaiveti । atha tu vidvānapi rātriprāyaṇāparādhamātreṇa nordhvamākrameta, pākṣikaphalā vidyeti apravṛttireva tasyāṁ syāt । mṛtyukālāniyamāt ; athāpi rātrāvuparato'harāgamam udīkṣeta, aharāgame'pyasya kadācit araśmisambandhārhaṁ śarīraṁ syāt pāvakādisamparkāt ; ‘sa yāvatkṣipyenmanastāvadādityaṁ gacchati’ (chā. u. 8 । 6 । 5) iti ca śrutiḥ anudīkṣāṁ darśayati । tasmāt aviśeṣeṇaiva idaṁ rātriṁdivaṁ raśmyanusāritvam ॥ 19 ॥

ata eva ca udīkṣānupapatteḥ, apākṣikaphalatvācca vidyāyāḥ, aniyatakālatvācca mṛtyoḥ, dakṣiṇāyane'pi mriyamāṇo vidvān prāpnotyeva vidyāphalam । uttarāyaṇamaraṇaprāśastyaprasiddheḥ, bhīṣmasya ca pratīkṣādarśanāt , ‘āpūryamāṇapakṣādyānṣaḍudaṅṅeti māsāꣳstān’ (chā. u. 4 । 15 । 5) iti ca śruteḥ, apekṣitavyamuttarāyaṇam — itīmāmāśaṅkām anena sūtreṇāpanudati ; prāśastyaprasiddhiḥ avidvadviṣayā ; bhīṣmasya tūttarāyaṇapratipālanam ācāraparipālanārthaṁ pitṛprasādalabdhasvacchandamṛtyutākhyāpanārthaṁ ca । śrutestu arthaṁ vakṣyati ‘ātivāhikāstalliṅgāt’ (bra. sū. 4 । 3 । 4) iti ॥ 20 ॥

yoginaḥ prati ca ayam aharādikālaviniyogaḥ anāvṛttaye smaryate ; smārte caite yogasāṁkhye, na śraute ; ato viṣayabhedāt pramāṇaviśeṣācca nāsya smārtasya kālaviniyogasya śrauteṣu vijñāneṣu avatāraḥ । nanu ‘agnirjyotirahaḥ śuklaḥ ṣaṇmāsā uttarāyaṇam ।’ (bha. gī. 8 । 24) ‘dhūmo rātristathā kṛṣṇaḥ ṣaṇmāsā dakṣiṇāyanam’ (bha. gī. 8 । 25) iti ca śrautāvetau devayānapitṛyāṇau pratyabhijñāyete smṛtāvapīti, ucyate — ‘taṁ kālaṁ vakṣyāmi’ (bha. gī. 8 । 23) iti smṛtau kālapratijñānāt virodhamāśaṅkya ayaṁ parihāraḥ uktaḥ । yadā punaḥ smṛtāvapi agnyādyā devatā eva ātivāhikyo gṛhyante, tadā na kaścidvirodha iti ॥ 21 ॥

arcirādineti । sarvo brahma prepsuḥ arcirādinaivādhvanā raṁhatīti pratijānīmahe । kutaḥ ? tatprathiteḥ ; prathito hyeṣa mārgaḥ sarveṣāṁ viduṣām ; tathā hi pañcāgnividyāprakaraṇe — ‘ye cāmī araṇye śraddhāꣳ satyamupāsate’ (bṛ. u. 6 । 2 । 15) iti vidyāntaraśīlināmapi arcirādikā sṛtiḥ śrāvyate । syādetat — yāsu vidyāsu na kācidgatirucyate, tāsu iyamarcirādikā upatiṣṭhatām ; yāsu tu anyā śrāvyate, tāsu kimityarcirādyāśrayaṇamiti, atrocyate — bhavedetadevam , yadyatyantabhinnā eva etāḥ sṛtayaḥ syuḥ ; ekaiva tveṣā sṛtiḥ anekaviśeṣaṇā brahmalokaprapadanī kvacit kenacit viśeṣaṇenopalakṣiteti vadāmaḥ, sarvatraikadeśapratyabhijñānāt itaretaraviśeṣaṇaviśeṣyabhāvopapatteḥ ; prakaraṇabhede'pi hi vidyaikatve bhavati itaretaraviśeṣaṇopasaṁhāravat gativiśeṣaṇānāmapyupasaṁhāraḥ ; vidyābhede'pi tu gatyekadeśapratyabhijñānāt gantavyābhedācca gatyabheda eva ; tathā hi — ‘te teṣu brahmalokeṣu parāḥ parāvato vasanti’ (bṛ. u. 6 । 2 । 15) ‘tasminvasanti śāśvatīḥ samāḥ’ (bṛ. u. 5 । 10 । 1) ‘sā yā brahmaṇo jitiryā vyuṣṭistāṁ jitiṁ jayati tāṁ vyuṣṭiṁ vyaśnute’ (kau. u. 1 । 7) ‘tadya evaitaṁ brahmalokaṁ brahmacaryeṇānuvindati’ (chā. u. 8 । 4 । 3) iti ca tatra tatra tadeva ekaṁ phalaṁ brahmalokaprāptilakṣaṇaṁ pradarśyate । yattu ‘etaireva’ ityavadhāraṇam arcirādyāśrayaṇe na syāditi, naiṣa doṣaḥ, raśmiprāptiparatvādasya ; na hi eka eva śabdo raśmīṁśca prāpayitumarhati, arcirādīṁśca vyāvartayitum ; tasmāt raśmisambandha evāyamavadhāryata iti draṣṭavyam । tvarāvacanaṁ tu arcirādyapekṣāyāmapi gantavyāntarāpekṣayā śaighryārthatvātt noparudhyate — yathā nimeṣamātreṇātrāgamyata iti । api ca ‘athaitayoḥ pathorna katareṇacana’ (chā. u. 5 । 10 । 8) iti mārgadvayabhraṣṭānāṁ kaṣṭaṁ tṛtīyaṁ sthānamācakṣāṇā pitṛyāṇavyatiriktamekameva devayānamarcirādiparvāṇaṁ panthānaṁ prathayati ; bhūyāṁsyarcirādisṛtau mārgaparvāṇi, alpīyāṁsi tvanyatra ; bhūyasāṁ ca ānuguṇyena alpīyasāṁ nayanaṁ nyāyyamityato'pi arcirādinā tatprathiterityuktam ॥ 1 ॥

kena punaḥ sanniveśaviśeṣeṇa gativiśeṣaṇānām itaretaraviśeṣaṇaviśeṣyabhāvaḥ — iti tadetat suhṛdbhūtvā ācāryo grathayati । ‘sa etaṁ devayānaṁ panthānamāpadyāgnilokamāgacchati sa vāyulokaṁ sa varuṇalokaṁ sa ādityalokaṁ sa indralokaṁ sa prajāpatilokaṁ sa brahmalokam’ (kau. u. 1 । 3) iti kauṣītakināṁ devayānaḥ panthāḥ paṭhyate ; tatra arciragnilokaśabdau tāvat ekārthau jvalanavacanatvāditi nātra sanniveśakramaḥ kaścidanveṣyaḥ ; vāyustu arcirādau vartmani katamasminsthāne niveśayitavya iti, ucyate — ‘te'rciṣamevābhisambhavantyarciṣo'harahna āpūryamāṇapakṣamāpūryamāṇapakṣādyānṣaḍudaṅṅeti māsāꣳstān ।’ (chā. u. 5 । 10 । 1) ‘māsebhyaḥ saṁvatsaraṁ saṁvatsarādādityam’ (chā. u. 5 । 10 । 2) ityatra saṁvatsarātparāñcam ādityādarvāñcaṁ vāyumabhisambhavanti ; kasmāt ? aviśeṣaviśeṣābhyām । tathā hi ‘sa vāyulokam’ (kau. u. 1 । 3) ityatra aviśeṣopadiṣṭasya vāyoḥ śrutyantare viśeṣopadeśo dṛśyate — ‘yadā vai puruṣo'smāllokātpraiti sa vāyumāgacchati tasmai sa tatra vijihīte yathā rathacakrasya khaṁ tena sa ūrdhvamākramate sa ādityamāgacchati’ (bṛ. u. 5 । 10 । 1) iti ; etasmāt ādityāt vāyoḥ pūrvatvadarśanāt viśeṣāt abdādityayorantarāle vāyurniveśayitavyaḥ । kasmātpunaragneḥ paratvadarśanādviśeṣādarciṣo'nantaraṁ vāyurna niveśyate ? naiṣo'sti viśeṣa iti vadāmaḥ ; nanūdāhṛtā śrutiḥ — ‘sa etaṁ devayānaṁ panthānamāpadyāgnilokamāgacchati sa vāyulokaṁ sa varuṇalokam’ (kau. u. 1 । 3) iti ; ucyate — kevalo'tra pāṭhaḥ paurvāparyeṇāvasthitaḥ, nātra kramavacanaḥ kaścicchabdo'sti ; padārthopadarśanamātraṁ hyatra kriyate — etaṁ etaṁ ca āgacchatīti ; itaratra punaḥ, vāyuprattena rathacakramātreṇa cchidreṇa ūrdhvamākramya ādityamāgacchatīti — avagamyate kramaḥ । tasmāt sūktam aviśeṣaviśeṣābhyāmiti । vājasaneyinastu ‘māsebhyo devalokaṁ devalokādādityam’ (bṛ. u. 6 । 2 । 15) iti samāmananti ; tatra ādityānantaryāya devalokādvāyumabhisambhaveyuḥ ; ‘vāyumabdāt’ iti tu cchandogaśrutyapekṣayoktam । chāndogyavājasaneyakayostu ekatra devaloko na vidyate, paratra saṁvatsaraḥ ; tatra śrutidvayapratyayāt ubhāvapi ubhayatra grathayitavyau ; tatrāpi māsasambandhātsaṁvatsaraḥ pūrvaḥ paścimo devaloka iti vivektavyam ॥ 2 ॥

‘ādityāccandramasaṁ candramaso vidyutam’ (chā. u. 4 । 15 । 5) ityasyā vidyuta upariṣṭāt ‘sa varuṇalokam’ ityayaṁ varuṇaḥ sambadhyeta ; asti hi sambandho vidyudvaruṇayoḥ ; yadā hi viśālā vidyutastīvrastanitanirghoṣā jīmūtodareṣu pranṛtyanti, atha āpaḥ prapatanti ; ‘vidyotate stanayati varṣiṣyati vā’ (chā. u. 7 । 11 । 1) iti ca brāhmaṇam ; apāṁ ca adhipatirvaruṇa iti śrutismṛtiprasiddhiḥ ; varuṇādadhi indraprajāpatī sthānāntarābhāvāt pāṭhasāmarthyācca ; āgantukatvādapi varuṇādīnāmante eva niveśaḥ, vaiśeṣikasthānābhāvāt ; vidyucca antyā arcirādau vartmani ॥ 3 ॥

teṣveva arcirādiṣu saṁśayaḥ — kimetāni mārgacihnāni, uta bhogabhūmayaḥ, athavā netāro gantṝṇāmiti । tatra mārgalakṣaṇabhūtā arcirādaya iti tāvatprāptam , tatsvarūpatvādupadeśasya ; yathā hi loke kaścidgrāmaṁ nagaraṁ vā pratiṣṭhāsamāno'nuśiṣyate — gaccha itastvamamuṁ giriṁ tato nyagrodhaṁ tato nadīṁ tato grāmaṁ nagaraṁ vā prāpsyasīti — evamihāpi ‘arciṣo'harahna āpūryamāṇapakṣam’ ityādyāha । athavā bhogabhūmaya iti prāptam ; tathāhi lokaśabdena agnyādīnanubadhnāti — ‘agnilokamāgacchati’ (kau. u. 1 । 3) ityādi ; lokaśabdaśca prāṇināṁ bhogāyataneṣu bhāṣyate — ‘manuṣyalokaḥ pitṛloko devalokaḥ’ (bṛ. u. 1 । 5 । 16) iti ca ; tathā ca brāhmaṇam — ‘ahorātreṣu te lokeṣu sajjante’ ityādi । tasmānnātivāhikā arcirādayaḥ । acetanatvādapyeṣāmātivāhikatvānupapattiḥ ; cetanā hi loke rājaniyuktāḥ puruṣā durgeṣu mārgeṣvativāhyān ativāhayantīti । evaṁ prāpte, brūmaḥ — ātivāhikā evaite bhavitumarhanti । kutaḥ ? talliṅgāt ; tathā hi — ‘candramaso vidyutaṁ tatpuruṣo'mānavaḥ sa enānbrahma gamayati’ (chā. u. 4 । 15 । 5) iti siddhavadgamayitṛtvaṁ darśayati । tadvacanaṁ tadviṣayamevopakṣīṇamiti cet , na, prāptamānavatvanivṛttiparatvādviśeṣaṇasya ; yadyarcirādiṣu puruṣā gamayitāraḥ prāptāḥ te ca mānavāḥ, tato yuktaṁ tannivṛttyarthaṁ puruṣaviśeṣaṇam — amānava iti ॥ 4 ॥

ye tāvadarcirādimārgagāḥ te dehaviyogāt sampiṇḍitakaraṇagrāmā iti asvatantrāḥ, arcirādīnāmapyacetanatvādasvātantryam — ityataḥ arcirādyabhimāninaścetanā devatāviśeṣā atiyātrāyāṁ niyuktā iti gamyate ; loke'pi hi mattamūrchitādayaḥ sampiṇḍitakaraṇāḥ paraprayuktavartmāno bhavanti । anavasthitatvādapyarcirādīnāṁ na mārgalakṣaṇatvopapattiḥ ; na hi rātrau pretasya ahaḥsvarūpābhisambhava upapadyate । na ca pratipālanamastītyuktaṁ purastāt ; dhruvatvāttu devatātmanāṁ nāyaṁ doṣo bhavati । arcirādiśabdatā ca eṣām arcirādyabhimānādupapadyate ; ‘arciṣo'haḥ’ (chā. u. 4 । 15 । 5) ityādinirdeśastu ātivāhikatve'pi na virudhyate — arciṣā hetunā aharabhisambhavati, ahnā hetunā āpūryamāṇapakṣamiti ; tathā ca loke prasiddheṣvapyātivāhikeṣu evaṁjātīyaka upadeśo dṛśyate — gaccha tvam ito balavarmāṇaṁ tato jayasiṁhaṁ tataḥ kṛṣṇaguptamiti । api ca upakrame ‘te'rcirabhisambhavanti’ (bṛ. u. 6 । 2 । 15) iti sambandhamātramuktam , na sambandhaviśeṣaḥ kaścit ; upasaṁhāre tu ‘sa enānbrahma gamayati’ (chā. u. 4 । 15 । 5) iti sambandhaviśeṣaḥ ativāhyātivāhakatvalakṣaṇa uktaḥ ; tena sa evopakrame'pīti nirdhāryate । sampiṇḍitakaraṇatvādeva ca gantṝṇāṁ na tatra bhogasambhavaḥ ; lokaśabdastu anupabhuñjāneṣvapi gantṛṣu gamayituṁ śakyate, anyeṣāṁ tallokavāsināṁ bhogabhūmitvāt । ataḥ agnisvāmikaṁ lokaṁ prāptaḥ agninā ativāhyate, vāyusvāmikaṁ prāpto vāyunā — iti yojayitavyam ॥ 5 ॥

tato vidyudabhisambhavanādūrdhvaṁ vidyudanantaravartinaivāmānavena puruṣeṇa varuṇalokādiṣvativāhyamānā brahmalokaṁ gacchantītyavagantavyam , ‘tānvaidyutātpuruṣo'mānavaḥ sa etya brahmalokaṁ gamayati’ iti tasyaiva gamayitṛtvaśruteḥ । varuṇādayastu tasyaiva apratibandhakaraṇena sāhāyyānuṣṭhānena vā kenacit anugrāhakā ityavagantavyam । tasmātsādhūktam — ātivāhikā devatātmāno'rcirādaya iti ॥ 6 ॥

‘sa enānbrahma gamayati’ (chā. u. 4 । 15 । 5) ityatra vicikitsyate — kiṁ kāryamaparaṁ brahma gamayati, āhosvitparamevāvikṛtaṁ mukhyaṁ brahmeti । kutaḥ saṁśayaḥ ? brahmaśabdaprayogāt , gatiśruteśca । tatra kāryameva saguṇamaparaṁ brahma enāngamayatyamānavaḥ puruṣa iti bādarirācāryo manyate । kutaḥ ? asya gatyupapatteḥ — asya hi kāryabrahmaṇo gantavyatvamupapadyate, pradeśavattvāt ; na tu parasminbrahmaṇi gantṛtvaṁ gantavyatvaṁ gatirvā avakalpate, sarvagatatvātpratyagātmatvācca gantṝṇām ॥ 7 ॥

‘brahmalokāngamayati te teṣu brahmalokeṣu parāḥ parāvato vasanti’ (bṛ. u. 6 । 2 । 15) iti ca śrutyantare viśeṣitatvāt kāryabrahmaviṣayaiva gatiriti gamyate ; na hi bahuvacanena viśeṣaṇaṁ parasminbrahmaṇyavakalpate ; kārye tu avasthābhedopapatteḥ sambhavati bahuvacanam । lokaśrutirapi vikāragocarāyāmeva sanniveśaviśiṣṭāyāṁ bhogabhūmāvāñjasī ; gauṇī tvanyatra ‘brahmaiva loka eṣa samrāṭ’ ityādiṣu । adhikaraṇādhikartavyanirdeśo'pi parasminbrahmaṇi anāñjasaḥ syāt । tasmāt kāryaviṣayamevedaṁ nayanam ॥ 8 ॥

tuśabda āśaṅkāvyāvṛttyarthaḥ ; parabrahmasāmīpyāt aparasya brahmaṇaḥ, tasminnapi brahmaśabdaprayogo na virudhyate । parameva hi brahma viśuddhopādhisambandhaṁ kvacitkaiścidvikāradharmairmanomayatvādibhiḥ upāsanāya upadiśyamānam aparamiti sthitiḥ ॥ 9 ॥

kāryabrahmalokapralayapratyupasthāne sati tatraiva utpannasamyagdarśanāḥ santaḥ, tadadhyakṣeṇa hiraṇyagarbheṇa saha ataḥ paraṁ pariśuddhaṁ viṣṇoḥ paramaṁ padaṁ pratipadyante — itītthaṁ kramamuktiḥ anāvṛttyādiśrutyabhidhānebhyo'bhyupagantavyā । na hyañjasaiva gatipūrvikā paraprāptiḥ sambhavatītyupapāditam ॥ 10 ॥

smṛtirapyetamarthamanujānāti — ‘brahmaṇā saha te sarve samprāpte pratisañcare । parasyānte kṛtātmānaḥ praviśanti paraṁ padam’ iti । tasmātkāryabrahmaviṣayā eva gatiśrutayaḥ iti siddhāntaḥ ॥ 11 ॥

jaiministvācāryaḥ ‘sa enānbrahma gamayati’ (chā. u. 4 । 15 । 5) ityatra parameva brahma prāpayatīti manyate । kutaḥ ? mukhyatvāt । paraṁ hi brahma brahmaśabdasya mukhyamālambanam , gauṇamaparam ; mukhyagauṇayośca mukhye sampratyayo bhavati ॥ 12 ॥

‘tayordhvamāyannamṛtatvameti’ (chā. u. 8 । 6 । 6)(ka. u. 2 । 3 । 16) iti ca gatipūrvakamamṛtatvaṁ darśayati ; amṛtatvaṁ ca parasminbrahmaṇyupapadyate, na kārye, vināśitvātkāryasya — ‘atha yatrānyatpaśyati … tadalpaṁ … tanmartyam’ (chā. u. 7 । 24 । 1) iti vacanāt । paraviṣayaiva ca eṣā gatiḥ kaṭhavallīṣu paṭhyate ; na hi tatra vidyāntaraprakramo'sti — ‘anyatra dharmādanyatrādharmāt’ (ka. u. 1 । 2 । 14) iti parasyaiva brahmaṇaḥ prakrāntatvāt ॥ 13 ॥

api ca ‘prajāpateḥ sabhāṁ veśma prapadye’ (chā. u. 8 । 14 । 1) iti nāyaṁ kāryaviṣayaḥ pratipattyabhisandhiḥ, ‘nāmarūpayornirvahitā te yadantarā tadbrahma’ (chā. u. 8 । 14 । 1) iti kāryavilakṣaṇasya parasyaiva brahmaṇaḥ prakṛtatvāt ; ‘yaśo'haṁ bhavāmi brāhmaṇānām’ (chā. u. 8 । 14 । 1) iti ca sarvātmatvenopakramaṇāt ; ‘na tasya pratimā'sti yasya nāma mahadyaśaḥ’ (śve. u. 4 । 19) iti ca parasyaiva brahmaṇo yaśonāmatvaprasiddheḥ । sā ceyaṁ veśmapratipattirgatipūrvikā hārdavidyāyāmuditā — ‘tadaparājitā pūrbrahmaṇaḥ prabhuvimitaꣳ hiraṇmayam’ (chā. u. 8 । 5 । 3) ityatra । paderapi ca gatyarthatvāt mārgāpekṣatā avasīyate । tasmātparabrahmaviṣayā gatiśrutaya iti pakṣāntaram । tāvetau dvau pakṣāvācāryeṇa sūtritau — gatyupapattyādibhirekaḥ, mukhyatvādibhiraparaḥ । tatra gatyupapattyādayaḥ prabhavanti mukhyatvādīnābhāsayitum , na tu mukhyatvādayo gatyupapattyādīn — iti ādya eva siddhānto vyākhyātaḥ, dvitīyastu pūrvapakṣaḥ । na hyasatyapi sambhave mukhyasyaivārthasya grahaṇamiti kaścidājñāpayitā vidyate । paravidyāprakaraṇe'pi ca tatstutyarthaṁ vidyāntarāśrayagatyanukīrtanamupapadyate — ‘viṣvaṅṅanyā utkramaṇe bhavanti’ (chā. u. 8 । 6 । 6) itivat । ‘prajāpateḥ sabhāṁ veśma prapadye’ (chā. u. 8 । 14 । 1) iti tu pūrvavākyavicchedena kārye'pi pratipattyabhisandhirna virudhyate । saguṇe'pi ca brahmaṇi sarvātmatvasaṅkīrtanam ‘sarvakarmā sarvakāmaḥ’ ityādivat avakalpate । tasmādaparaviṣayā eva gatiśrutayaḥ ॥

kecitpunaḥ pūrvāṇi pūrvapakṣasūtrāṇi bhavanti uttarāṇi siddhāntasūtrāṇi — ityetāṁ vyavasthāmanurudhyamānāḥ paraviṣayā eva gatiśrutīḥ pratiṣṭhāpayanti ; tat anupapannam , gantavyatvānupapatterbrahmaṇaḥ ; yatsarvagataṁ sarvāntaraṁ sarvātmakaṁ ca paraṁ brahma ‘ākāśavatsarvagataśca nityaḥ’ ‘yatsākṣādaparokṣādbrahma’ (bṛ. u. 3 । 4 । 1) ‘ya ātmā sarvāntaraḥ’ (bṛ. u. 3 । 4 । 1) ‘ātmaivedaꣳ sarvam’ (chā. u. 7 । 25 । 2) ‘brahmaivedaṁ viśvamidaṁ variṣṭham’ (mu. u. 2 । 2 । 12) ityādiśrutinirdhāritaviśeṣam — tasya gantavyatā na kadācidapyupapadyate ; na hi gatameva gamyate ; anyo hyanyadgacchatīti prasiddhaṁ loke । nanu loke gatasyāpi gantavyatā deśāntaraviśiṣṭasya dṛṣṭā — yathā pṛthivīstha eva pṛthivīṁ deśāntaradvāreṇa gacchati, tathā ananyatve'pi bālasya kālāntaraviśiṣṭaṁ vārdhakaṁ svātmabhūtameva gantavyaṁ dṛṣṭam , tadvat brahmaṇo'pi sarvaśaktyupetatvāt kathañcit gantavyatā syāditi — na, pratiṣiddhasarvaviśeṣatvādbrahmaṇaḥ ; ‘niṣkalaṁ niṣkriyaṁ śāntaṁ niravadyaṁ nirañjanam’ (śve. u. 6 । 19) ‘asthūlamanaṇvahrasvamadīrgham’ (bṛ. u. 3 । 8 । 8) ‘sabāhyābhyantaro hyajaḥ’ (mu. u. 2 । 1 । 2) ‘sa vā eṣa mahānaja ātmājaro'maro'mṛto'bhayo brahma’ (bṛ. u. 4 । 4 । 25) ‘sa eṣa neti netyātmā’ (bṛ. u. 3 । 9 । 26) ityādiśrutismṛtinyāyebhyo na deśakālādiviśeṣayogaḥ paramātmani kalpayituṁ śakyate, yena bhūpradeśavayovasthānyāyenāsya gantavyatā syāt ; bhūvayasostu pradeśāvasthādiviśeṣayogādupapadyate deśakālaviśiṣṭā gantavyatā । jagadutpattisthitipralayahetutvaśruteranekaśaktitvaṁ brahmaṇa iti cet , na, viśeṣanirākaraṇaśrutīnāmananyārthatvāt । utpattyādiśrutīnāmapi samānamananyārthatvamiti cet , na, tāsāmekatvapratipādanaparatvāt ; mṛdādidṛṣṭāntairhi sato brahmaṇa ekasya satyatvaṁ vikārasya ca anṛtatvaṁ pratipādayat śāstraṁ notpattyādiparaṁ bhavitumarhati ॥

kasmātpunarutpattyādiśrutīnāṁ viśeṣanirākaraṇaśrutiśeṣatvam , na punaritaraśeṣatvamitarāsāmiti, ucyate — viśeṣanirākaraṇaśrutīnāṁ nirākāṅkṣārthatvāt ; na hi ātmana ekatvanityatvaśuddhatvādyavagatau satyāṁ bhūyaḥ kācidākāṅkṣā upajāyate, puruṣārthasamāptibuddhyutpatteḥ, ‘tatra ko mohaḥ kaḥ śoka ekatvamanupaśyataḥ’ (ī. u. 7) ‘abhayaṁ vai janaka prāpto'si’ (bṛ. u. 4 । 2 । 4) ‘vidvānna bibheti kutaścana । etaꣳ ha vāva na tapati । kimahaꣳ sādhu nākaravam । kimahaṁ pāpamakaravam’ (tai. u. 2 । 9 । 1) ityādiśrutibhyaḥ, tathaiva ca viduṣāṁ tuṣṭyanubhavādidarśanāt , vikārānṛtābhisandhyapavādācca — ‘mṛtyoḥ sa mṛtyumāpnoti ya iha nāneva paśyati’ iti ; ato na viśeṣanirākaraṇaśrutīnāmanyaśeṣatvamavagantuṁ śakyam । naivamutpattyādiśrutīnāṁ nirākāṅkṣārthapratipādanasāmarthyamasti ; pratyakṣaṁ tu tāsāmanyārthatvaṁ samanugamyate ; tathā hi — ‘tatraitacchuṅgamutpatitaꣳ somya vijānīhi nedamamūlaṁ bhaviṣyati’ (chā. u. 6 । 8 । 3) ityupanyasya udarke sata evaikasya jaganmūlasya vijñeyatvaṁ darśayati ; ‘yato vā imāni bhūtāni jāyante । yena jātāni jīvanti । yatprayantyabhisaṁviśanti । tadvijijñāsasva । tadbrahma’ (tai. u. 3 । 1 । 1) iti ca ; evamutpattyādiśrutīnām aikātmyāvagamaparatvāt nānekaśaktiyogo brahmaṇaḥ ; ataśca gantavyatvānupapattiḥ । ‘na tasya prāṇā utkrāmanti’ (bṛ. u. 4 । 4 । 6) ‘brahmaiva sanbrahmāpyeti’ iti ca parasminbrahmaṇi gatiṁ nivārayati ; tadvyākhyātam ‘spaṣṭo hyekeṣām’ (bra. sū. 4 । 2 । 13) ityatra ॥

gatikalpanāyāṁ ca gantā jīvo gantavyasya brahmaṇaḥ avayavaḥ vikāraḥ anyo vā tataḥ syāt , atyantatādātmye gamanānupapatteḥ । yadyevam , tataḥ kiṁ syāt ? ucyate — yadyekadeśaḥ, tena ekadeśino nityaprāptatvāt na punarbrahmagamanamupapadyate ; ekadeśaikadeśitvakalpanā ca brahmaṇyanupapannā, niravayavatvaprasiddheḥ । vikārapakṣe'pyetattulyam , vikāreṇāpi vikāriṇo nityaprāptatvāt ; na hi ghaṭo mṛdātmatāṁ parityajya avatiṣṭhate, parityāge vā abhāvaprāpteḥ । vikārāvayavapakṣayośca tadvataḥ sthiratvāt brahmaṇaḥ saṁsāragamanamapi anavakaॢptam । atha anya eva jīvo brahmaṇaḥ, so'ṇuḥ vyāpī madhyamaparimāṇo vā bhavitumarhati ; vyāpitve gamanānupapattiḥ ; madhyamaparimāṇatve ca anityatvaprasaṅgaḥ ; aṇutve kṛtsnaśarīravedanānupapattiḥ ; pratiṣiddhe ca aṇutvamadhyamaparimāṇatve vistareṇa purastāt । parasmācca anyatve jīvasya ‘tattvamasi’ (chā. u. 6 । 8 । 7) ityādiśāstrabādhaprasaṅgaḥ । vikārāvayavapakṣayorapi samāno'yaṁ doṣaḥ । vikārāvayavayostadvato'nanyatvāt adoṣa iti cet , na, mukhyaikatvānupapatteḥ । sarveṣu ca eteṣu pakṣeṣu anirmokṣaprasaṅgaḥ, saṁsāryātmatvānivṛtteḥ ; nivṛttau vā svarūpanāśaprasaṅgaḥ, brahmātmatvānabhyupagamācca ॥

yattu kaiścijjalpyate — nityāni naimittikāni ca karmāṇyanuṣṭhīyante pratyavāyānutpattaye, kāmyāni pratiṣiddhāni ca parihriyante svarganarakānavāptaye, sāmpratadehopabhogyāni ca karmāṇyupabhogenaiva kṣapyante — ityato vartamānadehapātādūrdhvaṁ dehāntarapratisandhānakāraṇābhāvāt svarūpāvasthānalakṣaṇaṁ kaivalyaṁ vināpi brahmātmatayā evaṁvṛttasya setsyatīti — tadasat , pramāṇābhāvāt । na hyetat śāstreṇa kenacitpratipāditam — mokṣārthī itthaṁ samācarediti । svamanīṣayā tu etattarkitam — yasmātkarmanimittaḥ saṁsāraḥ tasmānnimittābhāvānna bhaviṣyatīti । na ca etat tarkayituṁ śakyate, nimittābhāvasya durjñānatvāt । bahūni hi karmāṇi jātyantarasañcitāni iṣṭāniṣṭavipākāni ekaikasya jantoḥ sambhāvyante । teṣāṁ viruddhaphalānāṁ yugapadupabhogāsambhavāt kānicillabdhāvasarāṇi idaṁ janma nirmimate, kānicittu deśakālanimittapratīkṣāṇyāsate — ityataḥ teṣāmavaśiṣṭānāṁ sāmpratenopabhogena kṣapaṇāsambhavāt na yathāvarṇitacaritasyāpi vartamānadehapāte dehāntaranimittābhāvaḥ śakyate niścetum । karmaśeṣasadbhāvasiddhiśca ‘tadya iha ramaṇīyacaraṇāḥ’ ‘tataḥ śeṣeṇa’ ityādiśrutismṛtibhyaḥ । syādetat — nityanaimittikāni teṣāṁ kṣepakāṇi bhaviṣyantīti — tat na, virodhābhāvāt ; sati hi virodhe kṣepyakṣepakabhāvo bhavati ; na ca janmāntarasañcitānāṁ sukṛtānāṁ nityanaimittikairasti virodhaḥ, śuddhirūpatvāviśeṣāt ; duritānāṁ tu aśuddhirūpatvāt sati virodhe bhavatu kṣapaṇam ; na tu tāvatā dehāntaranimittābhāvasiddhiḥ, sukṛtanimittatvopapatteḥ, duritasyāpyaśeṣakṣapaṇānavagamāt । na ca nityanaimittikānuṣṭhānāt pratyavāyānutpattimātram , na punaḥ phalāntarotpattiḥ iti pramāṇamasti, phalāntarasyāpyanuniṣpādinaḥ sambhavāt ; smarati hi āpastambaḥ — ‘tadyathā āmre phalārthe nimite chāyāgandhāvanūtpadyete evaṁ dharmaṁ caryamāṇam arthā anūtpadyante’ (ā. dha. sū. 1 । 7 । 20 । 3) iti । na ca asati samyagdarśane sarvātmanā kāmyapratiṣiddhavarjanaṁ janmaprāyaṇāntarāle kenacitpratijñātuṁ śakyam , sunipuṇānāmapi sūkṣmāparādhadarśanāt ; saṁśayitavyaṁ tu bhavati ; tathāpi nimittābhāvasya durjñānatvameva । na ca anabhyupagamyamāne jñānagamye brahmātmatve kartṛtvabhoktṛtvasvabhāvasya ātmanaḥ kaivalyamākāṅkṣituṁ śakyam , agnyauṣṇyavat svabhāvasyāparihāryatvāt । syādetat — kartṛtvabhoktṛtvakāryam anarthaḥ, na tacchaktiḥ, tena śaktyavasthāne'pi kāryaparihārādupapanno mokṣa iti — tacca na । śaktisadbhāve kāryaprasavasya durnivāratvāt । athāpi syāt — na kevalā śaktiḥ kāryamārabhate anapekṣya anyāni nimittāni ; ata ekākinī sā sthitāpi nāparādhyatīti — tacca na, nimittānāmapi śaktilakṣaṇena sambandhena nityasambaddhatvāt । tasmāt kartṛtvabhoktṛtvasvabhāve sati ātmani, asatyāṁ vidyāgamyāyāṁ brahmātmatāyām , na kathañcana mokṣaṁ prati āśā asti । śrutiśca — ‘nānyaḥ panthā vidyate'yanāya’ (śve. u. 3 । 8) iti jñānādanyaṁ mokṣamārgaṁ vārayati ॥

parasmādananyatve'pi jīvasya sarvavyavahāralopaprasaṅgaḥ, pratyakṣādipramāṇāpravṛtteriti cet — na, prākprabodhāt svapnavyavahāravat tadupapatteḥ ; śāstraṁ ca ‘yatra hi dvaitamiva bhavati taditara itaraṁ paśyati’ (bṛ. u. 2 । 4 । 14) ityādinā aprabuddhaviṣaye pratyakṣādivyavahāramuktvā, punaḥ prabuddhaviṣaye — ‘yatra tvasya sarvamātmaivābhūttatkena kaṁ paśyet’ (bṛ. u. 2 । 4 । 14) ityādinā tadabhāvaṁ darśayati । tadevaṁ parabrahmavido gantavyādivijñānasya vādhitatvāt na kathañcana gatirupapādayituṁ śakyā । kiṁviṣayāḥ punargatiśrutaya iti, ucyate — saguṇavidyāviṣayā bhaviṣyanti । tathā hi — kvacitpañcāgnividyāṁ prakṛtya gatirucyate, kvacitparyaṅkavidyām , kvacidvaiśvānaravidyām ; yatrāpi brahma prakṛtya gatirucyate — yathā ‘prāṇo brahma kaṁ brahma khaṁ brahma’ (chā. u. 4 । 10 । 4) iti ‘atha yadidamasminbrahmapure daharaṁ puṇḍarīkaṁ veśma’ (chā. u. 8 । 1 । 1) iti ca, tatrāpi vāmanītvādibhiḥ satyakāmādibhiśca guṇaiḥ saguṇasyaiva upāsyatvāt sambhavati gatiḥ । na kvacitparabrahmaviṣayā gatiḥ śrāvyate । tathā gatipratiṣedhaḥ śrāvitaḥ — ‘na tasya prāṇā utkrāmanti’ (bṛ. u. 4 । 4 । 6) iti । ‘brahmavidāpnoti param’ (tai. u. 2 । 1 । 1) ityādiṣu tu, satyapi āpnotergatyarthatve, varṇitena nyāyena deśāntaraprāptyasambhavāt svarūpapratipattireveyam avidyādhyāropitanāmarūpapravilayāpekṣayā abhidhīyate — ‘brahmaiva sanbrahmāpyeti’ (bṛ. u. 4 । 4 । 6) ityādivat iti draṣṭavyam । api ca paraviṣayā gatirvyākhyāyamānā prarocanāya vā syāt , anucintanāya vā ; tatra prarocanaṁ tāvat brahmavido na gatyuktyā kriyate, svasaṁvedyenaiva avyavahitena vidyāsamarpitena svāsthyena tatsiddheḥ ; na ca nityasiddhaniḥśreyasanivedanasya asādhyaphalasya vijñānasya gatyanucintane kācidapekṣā upapadyate ; tasmādaparaviṣayā gatiḥ । tatra parāparabrahmavivekānavadhāraṇena aparasminbrahmaṇi vartamānā gatiśrutayaḥ parasminnadhyāropyante । kiṁ dve brahmaṇī paramaparaṁ ceti ? bāḍhaṁ dve — ‘etadvai satyakāma paraṁ cāparaṁ ca brahma yadoṁkāraḥ’ (pra. u. 5 । 2) ityādidarśanāt । kiṁ punaḥ paraṁ brahma kimaparamiti, ucyate — yatra avidyākṛtanāmarūpādiviśeṣapratiṣedhāt asthūlādiśabdairbrahmopadiśyate, tatparam ; tadeva yatra nāmarūpādiviśeṣeṇa kenacidviśiṣṭam upāsanāyopadiśyate — ‘manomayaḥ prāṇaśarīro bhārūpaḥ’ (chā. u. 3 । 14 । 2) ityādiśabdaiḥ, tadaparam । nanu evamadvitīyaśrutiruparudhyeta — na, avidyākṛtanāmarūpopādhikatayā parihṛtatvāt । tasya ca aparabrahmopāsanasya tatsannidhau śrūyamāṇam ‘sa yadi pitṛlokakāmo bhavati’ (chā. u. 8 । 2 । 1) ityādi jagadaiśvaryalakṣaṇaṁ saṁsāragocarameva phalaṁ bhavati, anivartitatvādavidyāyāḥ ; tasya ca deśaviśeṣāvabaddhatvāt tatprāptyarthaṁ gamanamaviruddham । sarvagatatve'pi ca ātmanaḥ, ākāśasyeva ghaṭādigamane, buddhyādyupādhigamane gamanaprasiddhiḥ ityavādiṣma ‘tadguṇasāratvāt’ (bra. sū. 2 । 3 । 29) ityatra । tasmāt ‘kāryaṁ bādariḥ’ (bra. sū. 4 । 3 । 7) ityeṣa eva sthitaḥ pakṣaḥ ; ‘paraṁ jaiminiḥ’ (bra. sū. 4 । 3 । 12) iti tu pakṣāntarapratibhānamātrapradarśanaṁ prajñāvikāsanāyeti draṣṭavyam ॥ 14 ॥

sthitametat — kāryaviṣayā gatiḥ, na paraviṣayeti । idamidānīṁ sandihyate — kiṁ sarvānvikārālambanān aviśeṣeṇaiva amānavaḥ puruṣaḥ prāpayati brahmalokam , uta kāṁścideveti । kiṁ tāvatprāptam ? sarveṣāmeva eṣāṁ viduṣām anyatra parasmādbrahmaṇaḥ gatiḥ syāt ; tathā hi ‘aniyamaḥ sarvāsām’ (bra. sū. 3 । 3 । 31) ityatra aviśeṣeṇaiva eṣā vidyāntareṣvavatāriteti । evaṁ prāpte, pratyāha — apratīkālambanāniti ; pratīkālambanānvarjayitvā sarvānanyānvikārālambanān nayati brahmalokam — iti bādarāyaṇa ācāryo manyate ; na hi evam ubhayathābhāvābhyupagame kaściddoṣo'sti, aniyamanyāyasya pratīkavyatirikteṣvapyupāsaneṣūpapatteḥ । tatkratuśca asya ubhayathābhāvasya samarthako heturdraṣṭavyaḥ ; yo hi brahmakratuḥ, sa brāhmamaiśvaryamāsīdet — iti śliṣyate, ‘taṁ yathā yathopāsate tadeva bhavati’ iti śruteḥ, na tu pratīkeṣu brahmakratutvamasti, pratīkapradhānatvādupāsanasya । nanu, abrahmakraturapi brahma gacchatīti śrūyate ; yathā pañcāgnividyāyām — ‘sa enānbrahma gamayati’ (chā. u. 4 । 15 । 5) iti — bhavatu, yatra evam āhatyavāda upalabhyate ; tadabhāve tu autsargikeṇa tatkratunyāyena brahmakratūnāmeva tatprāptiḥ, na itareṣām — iti gamyate ॥ 15 ॥

nāmādiṣu pratīkopāsaneṣu pūrvasmātpūrvasmāt phalaviśeṣam uttarasminnuttarasmin upāsane darśayati — ‘yāvannāmno gataṁ tatrāsya yathākāmacāro bhavati’ (chā. u. 7 । 1 । 5) ‘vāgvāva nāmno bhūyasī’ (chā. u. 7 । 2 । 1) ‘yāvadvāco gataṁ tatrāsya yathākāmacāro bhavati’ (chā. u. 7 । 2 । 2) ‘mano vāva vāco bhūyaḥ’ (chā. u. 7 । 3 । 1) ityādinā । sa ca ayaṁ phalaviśeṣaḥ pratīkatantratvādupāsanānām upapadyate । brahmatantratve tu brahmaṇo'viśiṣṭatvāt kathaṁ phalaviśeṣaḥ syāt । tasmāt na pratīkālambanānām itaraistulyaphalatvamiti ॥ 16 ॥

kevalenaiva ātmanā āvirbhavati, na dharmāntareṇeti । kutaḥ ? ‘svena rūpeṇābhiniṣpadyate’ iti svaśabdāt ; anyathā hi svaśabdena viśeṣaṇamanavakaॢptaṁ syāt । nanu, ātmīyābhiprāyaḥ svaśabdo bhaviṣyati — na, tasyāvacanīyatvāt ; yenaiva hi kenacidrūpeṇābhiniṣpadyate, tasyaiva ātmīyatvopapatteḥ, sveneti viśeṣaṇamanarthakaṁ syāt ; ātmavacanatāyāṁ tu arthavat — kevalenaiva ātmarūpeṇābhiniṣpadyate, na āgantukenāpararūpeṇāpīti ॥ 1 ॥

yo'tra abhiniṣpadyata ityuktaḥ, sa sarvabandhavinirmuktaḥ śuddhenaiva ātmanā avatiṣṭhate ; pūrvatra tu — ‘andho bhavati’ ‘api roditīva’ ‘vināśamevāpīto bhavati’ — iti ca avasthātrayakaluṣitena ātmanā — ityayaṁ viśeṣaḥ । kathaṁ punaravagamyate — mukto'yamidānīṁ bhavatīti ? pratijñānādityāha — tathā hi — ‘etaṁ tveva te bhūyo'nuvyākhyāsyāmi’ (chā. u. 8 । 9 । 3) iti avasthātrayadoṣavihīnam ātmānam vyākhyeyatvena pratijñāya, ‘aśarīraṁ vāva santaṁ na priyāpriye spṛśataḥ’ (chā. u. 8 । 12 । 1) iti ca upanyasya, ‘svena rūpeṇābhiniṣpadyate sa uttamaḥ puruṣaḥ’ (chā. u. 8 । 12 । 3) iti ca upasaṁharati ; tathā ākhyāyikopakrame'pi ‘ya ātmāpahatapāpmā’ (chā. u. 8 । 7 । 1) ityādi muktātmaviṣayameva pratijñānam । phalatvaprasiddhirapi mokṣasya bandhanivṛttimātrāpekṣā, na apūrvopajanāpekṣā । yadapi abhiniṣpadyata ityutpattiparyāyatvam , tadapi na apūrvāvasthāpekṣam — yathā roganivṛttau arogo'bhiniṣpadyata iti, tadvat । tasmādadoṣaḥ ॥ 2 ॥

kathaṁ punarmukta ityucyate, yāvatā ‘paraṁ jyotirupasampadya’ (chā. u. 8 । 12 । 3) iti kāryagocarameva enaṁ śrāvayati, jyotiḥśabdasya bhautike jyotiṣi rūḍhatvāt ? na ca anativṛtto vikāraviṣayāt kaścinmukto bhavitumarhati, vikārasya ārtatvaprasiddheriti — naiṣa doṣaḥ, yataḥ ātmaivātra jyotiḥśabdena āvedyate, prakaraṇāt ; ‘ya ātmāpahatapāpmā vijaro vimṛtyuḥ’ (chā. u. 8 । 7 । 1) iti prakṛte parasminnātmani na akasmādbhautikaṁ jyotiḥ śakyaṁ grahītum , prakṛtahānāprakṛtaprakriyāprasaṅgāt ; jyotiḥśabdastu ātmanyapi dṛśyate — ‘taddevā jyotiṣāṁ jyotiḥ’ (bṛ. u. 4 । 4 । 16) iti । prapañcitaṁ ca etat ‘jyotirdarśanāt’ (bra. sū. 1 । 3 । 40) ityatra ॥ 3 ॥

paraṁ jyotirupasampadya svena rūpeṇābhiniṣpadyate yaḥ, sa kiṁ parasmādātmanaḥ pṛthageva bhavati, uta avibhāgenaivāvatiṣṭhata iti vīkṣāyām , ‘sa tatra paryeti’ (chā. u. 8 । 12 । 3) ityadhikaraṇādhikartavyanirdeśāt ‘jyotirupasampadya’ (chā. u. 8 । 12 । 3) iti ca kartṛkarmanirdeśāt bhedenaivāvasthānamiti yasya matiḥ, taṁ vyutpādayati — avibhakta eva pareṇa ātmanā mukto'vatiṣṭhate । kutaḥ ? dṛṣṭatvāt ; tathā hi — ‘tattvamasi’ (chā. u. 6 । 8 । 7) ‘ahaṁ brahmāsmi’ (bṛ. u. 1 । 4 । 10) ‘yatra nānyatpaśyati’ (chā. u. 7 । 24 । 1) ‘na tu taddvitīyamasti tato'nyadvibhaktaṁ yatpaśyet’ (bṛ. u. 4 । 3 । 23) ityevamādīni vākyānyavibhāgenaiva paramātmānaṁ darśayanti ; yathādarśanameva ca phalaṁ yuktam , tatkratunyāyāt ; ‘yathodakaṁ śuddhe śuddhamāsiktaṁ tādṛgeva bhavati । evaṁ munervijānata ātmā bhavati gautama’ (ka. u. 2 । 1 । 15) iti ca evamādīni muktasvarūpanirūpaṇaparāṇi vākyānyavibhāgameva darśayanti ; nadīsamudrādinidarśanāni ca । bhedanirdeśastu abhede'pyupacaryate ‘sa bhagavaḥ kasminpratiṣṭhita iti sve mahimni’ (chā. u. 7 । 24 । 1) iti, ‘ātmaratirātmakrīḍaḥ’ (chā. u. 7 । 25 । 2) iti ca evamādidarśanāt ॥ 4 ॥

sthitametat ‘svena rūpeṇa’ (chā. u. 8 । 3 । 4) ityatra — ātmamātrarūpeṇābhiniṣpadyate, na āgantukenāpararūpeṇeti । adhunā tu tadviśeṣabubhutsāyāmabhidhīyate — svam asya rūpaṁ brāhmam apahatapāpmatvādisatyasaṅkalpatvāvasānaṁ tathā sarvajñatvaṁ sarveśvaratvaṁ ca, tena svarūpeṇābhiniṣpadyata iti jaiminirācāryo manyate । kutaḥ ? upanyāsādibhyastathātvāvagamāt ; tathā hi ‘ya ātmāpahatapāpmā’ (chā. u. 8 । 7 । 1) ityādinā ‘satyakāmaḥ satyasaṅkalpaḥ’ (chā. u. 8 । 7 । 1) ityevamantena upanyāsena evamātmakatāmātmano bodhayati ; tathā ‘sa tatra paryeti jakṣatkrīḍaramamāṇaḥ’ (chā. u. 8 । 12 । 3) iti aiśvaryarūpamāvedayati, ‘tasya sarveṣu lokeṣu kāmacāro bhavati’ (chā. u. 7 । 25 । 2) iti ca ; ‘sarvajñaḥ sarveśvaraḥ’ ityādivyapadeśāśca evamupapannā bhaviṣyantīti ॥ 5 ॥

yadyapi apahatapāpmatvādayo bhedenaiva dharmā nirdiśyante, tathāpi śabdavikalpajā eva ete ; pāpmādinivṛttimātraṁ hi tatra gamyate ; caitanyameva tu asya ātmanaḥ svarūpamiti tanmātreṇa svarūpeṇa abhiniṣpattiryuktā ; tathā ca śrutiḥ ‘evaṁ vā are'yamātmānantaro'bāhyaḥ kṛtsnaḥ prajñānaghana eva’ (bṛ. u. 4 । 5 । 13) ityevaṁjātīyakā anugṛhītā bhaviṣyati ; satyakāmatvādayastu yadyapi vastusvarūpeṇaiva dharmā ucyante — satyāḥ kāmā asyeti, tathāpi upādhisambandhādhīnatvātteṣāṁ na caitanyavat svarūpatvasambhavaḥ, anekākāratvapratiṣedhāt ; pratiṣiddhaṁ hi brahmaṇo'nekākāratvam ‘na sthānato'pi parasyobhayaliṅgam’ (bra. sū. 3 । 2 । 11) ityatra । ata eva ca jakṣaṇādisaṅkīrtanamapi duḥkhābhāvamātrābhiprāyaṁ stutyartham ‘ātmaratiḥ’ ityādivat । na hi mukhyānyeva ratikrīḍāmithunāni ātmani śakyante varṇayitum , dvitīyaviṣayatvātteṣām । tasmānnirastāśeṣaprapañcena prasannena avyapadeśyena bodhātmanā abhiniṣpadyata ityauḍulomirācāryo manyate ॥ 6 ॥

evamapi pāramārthikacaitanyamātrasvarūpābhyupagame'pi vyavahārāpekṣayā pūrvasyāpi upanyāsādibhyo'vagatasya brāhmasya aiśvaryarūpasya apratyākhyānādavirodhaṁ bādarāyaṇa ācāryo manyate ॥ 7 ॥

hārdavidyāyāṁ śrūyate — ‘sa yadi pitṛlokakāmo bhavati saṅkalpādevāsya pitaraḥ samuttiṣṭhanti’ (chā. u. 8 । 2 । 1) ityādi । tatra saṁśayaḥ — kiṁ saṅkalpa eva kevalaḥ pitrādisamutthāne hetuḥ, uta nimittāntarasahita iti । tatra satyapi ‘saṅkalpādeva’ iti śravaṇe lokavat nimittāntarāpekṣatā yuktā ; yathā loke asmadādīnāṁ saṅkalpāt gamanādibhyaśca hetubhyaḥ pitrādisampattirbhavati evaṁ muktasyāpi syāt ; evaṁ dṛṣṭaviparītaṁ na kalpitaṁ bhaviṣyati ; ‘saṅkalpādeva’ iti tu rājña iva saṅkalpitārthasiddhikarīṁ sādhanāntarasāmagrīṁ sulabhāmapekṣya ucyate ; na ca saṅkalpamātrasamutthānāḥ pitrādayaḥ manorathavijṛmbhitavat cañcalatvāt puṣkalaṁ bhogaṁ samarpayituṁ paryāptāḥ syuriti । evaṁ prāpte, brūmaḥ — saṅkalpādeva tu kevalāt pitrādisamutthānamiti । kutaḥ ? tacchruteḥ ; ‘saṅkalpādevāsya pitaraḥ samuttiṣṭhanti’ (chā. u. 8 । 2 । 1) ityādikā hi śrutirnimittāntarāpekṣāyāṁ pīḍyeta ; nimittāntaramapi tu yadi saṅkalpānuvidhāyyeva syāt , bhavatu ; na tu prayatnāntarasampādyaṁ nimittāntaramiṣyate, prāksampatteḥ vandhyasaṅkalpatvaprasaṅgāt ; na ca śrutyavagamye'rthe lokavaditi sāmānyato dṛṣṭaṁ kramate ; saṅkalpabalādeva ca eṣāṁ yāvatprayojanaṁ sthairyopapattiḥ, prākṛtasaṅkalpavilakṣaṇatvānmuktasaṅkalpasya ॥ 8 ॥

ata eva ca avandhyasaṅkalpatvāt ananyādhipatirvidvānbhavati — nāsyānyo'dhipatirbhavatītyarthaḥ । na hi prākṛto'pi saṅkalpayan anyasvāmikatvamātmanaḥ satyāṁ gatau saṅkalpayati । śrutiścaitaddarśayati — ‘atha ya ihātmānamanuvidya vrajantyetāꣳśca satyānkāmāꣳsteṣāꣳ sarveṣu lokeṣu kāmacāro bhavati’ (chā. u. 8 । 1 । 6) iti ॥ 9 ॥

‘saṅkalpādevāsya pitaraḥ samuttiṣṭhanti’ (chā. u. 8 । 2 । 1) ityataḥ śruteḥ manastāvatsaṅkalpasādhanaṁ siddham । śarīrendriyāṇi punaḥ prāptaiśvaryasya viduṣaḥ santi, na vā santi — iti samīkṣyate । tatra bādaristāvadācāryaḥ śarīrasyendriyāṇāṁ ca abhāvaṁ mahīyamānasya viduṣo manyate । kasmāt ? evaṁ hi āha āmnāyaḥ — ‘manasaitānkāmānpaśyaramate’ (chā. u. 8 । 12 । 5) ‘ya ete brahmaloke’ (chā. u. 8 । 12 । 5) iti ; yadi manasā śarīrendriyaiśca vihareta, manaseti viśeṣaṇaṁ na syāt ; tasmādabhāvaḥ śarīrendriyāṇāṁ mokṣe ॥ 10 ॥