brahmasūtrabhāṣyam

yaduktaṁ brahmaiva sarvajñaṁ jagataḥ kāraṇam iti, tadayuktam । kutaḥ ? smṛtyanavakāśadoṣaprasaṅgāt — smṛtiśca tantrākhyā paramarṣipraṇītā śiṣṭaparigṛhītā anyāśca tadanusāriṇyaḥ smṛtayaḥ, tā evaṁ satyanavakāśāḥ prasajyeran । tāsu hyacetanaṁ pradhānaṁ svatantraṁ jagataḥ kāraṇamupanibadhyate । manvādismṛtayastāvaccodanālakṣaṇenāgnihotrādinā dharmajātenāpekṣitamarthaṁ samarpayantyaḥ sāvakāśā bhavanti — asya varṇasyāsminkāle'nena vidhānenopanayanam , īdṛśaścācāraḥ, itthaṁ vedādhyayanam , itthaṁ samāvartanam , itthaṁ sahadharmacāriṇīsaṁyoga iti ; tathā puruṣārthāṁśca varṇāśramadharmānnānāvidhānvidadhati । naivaṁ kāpilādismṛtīnāmanuṣṭheye viṣaye avakāśo'sti । mokṣasādhanameva hi samyagdarśanamadhikṛtya tāḥ praṇītāḥ । yadi tatrāpyanavakāśāḥ syuḥ, ānarthakyamevāsāṁ prasajyeta । tasmāttadavirodhena vedāntā vyākhyātavyāḥ । kathaṁ punarīkṣatyādibhyo hetubhyo brahmaiva sarvajñaṁ jagataḥ kāraṇamityavadhāritaḥ śrutyarthaḥ smṛtyanavakāśadoṣaprasaṅgena punarākṣipyate ? bhavedayamanākṣepaḥ svatantraprajñānām ; paratantraprajñāstu prāyeṇa janāḥ svātantryeṇa śrutyarthamavadhārayitumaśaknuvantaḥ prakhyātapraṇetṛkāsu smṛtiṣvavalamberan ; tadbalena ca śrutyarthaṁ pratipitseran ; asmatkṛte ca vyākhyāne na viśvasyuḥ, bahumānātsmṛtīnāṁ praṇetṛṣu ; kapilaprabhṛtīnāṁ cārṣaṁ jñānamapratihataṁ smaryate ; śrutiśca bhavati ‘ ṛṣiṁ prasūtaṁ kapilaṁ yastamagre jñānairbibharti jāyamānaṁ ca paśyet’ (śve. u. 5 । 2) iti ; tasmānnaiṣāṁ matamayathārthaṁ śakyaṁ sambhāvayitum ; tarkāvaṣṭambhena caite'rthaṁ pratiṣṭhāpayanti ; tasmādapi smṛtibalena vedāntā vyākhyeyā iti punarākṣepaḥ ॥

tasya samādhiḥ — ‘ nānyasmṛtyanavakāśadoṣaprasaṅgāt’ iti । yadi smṛtyanavakāśadoṣaprasaṅgeneśvarakāraṇavāda ākṣipyeta, evamapyanyā īśvarakāraṇavādinyaḥ smṛtayo'navakāśāḥ prasajyeran ; tā udāhariṣyāmaḥ — ‘ yattatsūkṣmamavijñeyam’ iti paraṁ brahma prakṛtya, ‘ sa hyantarātmā bhūtānāṁ kṣetrajñaśceti kathyate’ iti coktvā, ‘ tasmādavyaktamutpannaṁ triguṇaṁ dvijasattama’ ityāha ; tathānyatrāpi ‘ avyaktaṁ puruṣe brahmannirguṇe sampralīyate’ ityāha ; ‘ ataśca saṁkṣepamimaṁ śṛṇudhvaṁ nārāyaṇaḥ sarvamidaṁ purāṇaḥ । sa sargakāle ca karoti sarvaṁ saṁhārakāle ca tadatti bhūyaḥ’ iti purāṇe ; bhagavadgītāsu ca — ‘ ahaṁ kṛtsnasya jagataḥ prabhavaḥ pralayastathā’ (bha. gī. 7 । 6) iti ; paramātmānameva ca prakṛtyāpastambaḥ paṭhati — ‘ tasmātkāyāḥ prabhavanti sarve sa mūlaṁ śāśvatikaḥ sa nityaḥ’ (dha. sū. 1 । 8 । 23 । 2) iti । evamanekaśaḥ smṛtiṣvapīśvaraḥ kāraṇatvenopādānatvena ca prakāśyate । smṛtibalena pratyavatiṣṭhamānasya smṛtibalenaivottaraṁ vakṣyāmītyato'yamanyasmṛtyanavakāśadoṣopanyāsaḥ । darśitaṁ tu śrutīnāmīśvarakāraṇavādaṁ prati tātparyam ; vipratipattau ca smṛtīnāmavaśyakartavye'nyataraparigrahe'nyataraparityāge ca śrutyanusāriṇyaḥ smṛtayaḥ pramāṇam ; anapekṣyā itarāḥ ; taduktaṁ pramāṇalakṣaṇe — ‘ virodhe tvanapekṣaṁ syādasati hyanumānam’ (jai. sū. 1 । 3 । 3) iti । na cātīndriyānarthān śrutimantareṇa kaścidupalabhata iti śakyaṁ sambhāvayitum , nimittābhāvāt । śakyaṁ kapilādīnāṁ siddhānāmapratihatajñānatvāditi cet , na ; siddherapi sāpekṣatvāt ; dharmānuṣṭhānāpekṣā hi siddhiḥ, sa ca dharmaścodanālakṣaṇaḥ ; tataśca pūrvasiddhāyāścodanāyā artho na paścimasiddhapuruṣavacanavaśenātiśaṅkituṁ śakyate । siddhavyapāśrayakalpanāyāmapi bahutvātsiddhānāṁ pradarśitena prakāreṇa smṛtivipratipattau satyāṁ na śrutivyapāśrayādanyannirṇayakāraṇamasti । paratantraprajñasyāpi nākasmātsmṛtiviśeṣaviṣayaḥ pakṣapāto yuktaḥ, kasyacitkvacitpakṣapāte sati puruṣamativaiśvarūpyeṇa tattvāvyavasthānaprasaṅgāt । tasmāttasyāpi smṛtivipratipattyupanyāsena śrutyanusārānanusāraviṣayavivecanena ca sanmārge prajñā saṅgrahaṇīyā । yā tu śrutiḥ kapilasya jñānātiśayaṁ pradarśayantī pradarśitā na tayā śrutiviruddhamapi kāpilaṁ mataṁ śraddhātuṁ śakyam , kapilamiti śrutisāmānyamātratvāt , anyasya ca kapilasya sagaraputrāṇāṁ pratapturvāsudevanāmnaḥ smaraṇāt , anyārthadarśanasya ca prāptirahitasyāsādhakatvāt । bhavati cānyā manormāhātmyaṁ prakhyāpayantī śrutiḥ — ‘ yadvai kiñca manuravadattadbheṣajam’ (tai. saṁ. 2 । 2 । 10 । 2) iti ; manunā ca ‘ sarvabhūteṣu cātmānaṁ sarvabhūtāni cātmani । sampaśyannātmayājī vai svārājyamadhigacchati’ (manu. smṛ. 12 । 91) iti sarvātmatvadarśanaṁ praśaṁsatā kāpilaṁ mataṁ nindyata iti gamyate ; kapilo hi na sarvātmatvadarśanamanumanyate, ātmabhedābhyupagamāt । mahābhārate'pi ca — ‘ bahavaḥ puruṣā brahmannutāho eka eva tu’ iti vicārya, ‘ bahavaḥ puruṣā rājansāṁkhyayogavicāriṇām’ iti parapakṣamupanyasya tadvyudāsena — ‘ bahūnāṁ puruṣāṇāṁ hi yathaikā yonirucyate । tathā taṁ puruṣaṁ viśvamākhyāsyāmi guṇādhikam’ ityupakramya ‘ mamāntarātmā tava ca ye cānye dehasaṁsthitāḥ । sarveṣāṁ sākṣibhūto'sau na grāhyaḥ kenacitkvacit ॥ viśvamūrdhā viśvabhujo viśvapādākṣināsikaḥ । ekaścarati bhūteṣu svairacārī yathāsukham’ — iti sarvātmataiva nirdhāritā । śrutiśca sarvātmatāyāṁ bhavati — ‘ yasminsarvāṇi bhūtānyātmaivābhūdvijānataḥ । tatra ko mohaḥ kaḥ śoka ekatvamanupaśyataḥ’ (ī. u. 7) ityevaṁvidhā । ataśca siddhamātmabhedakalpanayāpi kāpilasya tantrasya vedaviruddhatvaṁ vedānusārimanuvacanaviruddhatvaṁ ca, na kevalaṁ svatantraprakṛtikalpanayaiveti । vedasya hi nirapekṣaṁ svārthe prāmāṇyam , raveriva rūpaviṣaye ; puruṣavacasāṁ tu mūlāntarāpekṣaṁ vaktṛsmṛtivyavahitaṁ ceti viprakarṣaḥ । tasmādvedaviruddhe viṣaye smṛtyanavakāśaprasaṅgo na doṣaḥ ॥ 1 ॥

pradhānāditarāṇi yāni pradhānapariṇāmatvena smṛtau kalpitāni mahadādīni, na tāni vede loke vopalabhyante । bhūtendriyāṇi tāvallokavedaprasiddhatvācchakyante smartum । alokavedaprasiddhatvāttu mahadādīnāṁ ṣaṣṭhasyevendriyārthasya na smṛtiravakalpate । yadapi kvacittatparamiva śravaṇamavabhāsate, tadapyatatparaṁ vyākhyātam — ‘ ānumānikamapyekeṣām’ (bra. sū. 1 । 4 । 1) ityatra । kāryasmṛteraprāmāṇyātkāraṇasmṛterapyaprāmāṇyaṁ yuktamityabhiprāyaḥ । tasmādapi na smṛtyanavakāśaprasaṅgo doṣaḥ । tarkāvaṣṭambhaṁ tu ‘ na vilakṣaṇatvāt’ (bra. sū. 2 । 1 । 4) ityārabhyonmathiṣyati ॥ 2 ॥

etena sāṁkhyasmṛtipratyākhyānena, yogasmṛtirapi pratyākhyātā draṣṭavyetyatidiśati । tatrāpi śrutivirodhena pradhānaṁ svatantrameva kāraṇam , mahadādīni ca kāryāṇyalokavedaprasiddhāni kalpyante । nanvevaṁ sati samānanyāyatvātpūrveṇaivaitadgatam ; kimarthaṁ punaratidiśyate । asti hyatrābhyadhikāśaṅkā — samyagdarśanābhyupāyo hi yogo vede vihitaḥ — ‘ śrotavyo mantavyo nididhyāsitavyaḥ’ (bṛ. u. 2 । 4 । 5) iti ; ‘ trirunnataṁ sthāpya samaṁ śarīram’ (śve. u. 2 । 8) ityādinā cāsanādikalpanāpuraḥsaraṁ bahuprapañcaṁ yogavidhānaṁ śvetāśvataropaniṣadi dṛśyate ; liṅgāni ca vaidikāni yogaviṣayāṇi sahasraśa upalabhyante — ‘ tāṁ yogamiti manyante sthirāmindriyadhāraṇām’ (ka. u. 2 । 3 । 11) iti, ‘ vidyāmetāṁ yogavidhiṁ ca kṛtsnam’ (ka. u. 2 । 3 । 18) iti caivamādīni ; yogaśāstre'pi — ‘ atha tattvadarśanopāyo yogaḥ’ iti samyagdarśanābhyupāyatvenaiva yogo'ṅgīkriyate ; ataḥ sampratipannārthaikadeśatvādaṣṭakādismṛtivadyogasmṛtirapyanapavadanīyā bhaviṣyatīti — iyamabhyadhikā śaṅkātideśena nivartyate, arthaikadeśasampratipattāvapyarthaikadeśavipratipatteḥ pūrvoktāyā darśanāt । satīṣvapyadhyātmaviṣayāsu bahvīṣu smṛtiṣu sāṁkhyayogasmṛtyoreva nirākaraṇe yatnaḥ kṛtaḥ ; sāṁkhyayogau hi paramapuruṣārthasādhanatvena loke prakhyātau, śiṣṭaiśca parigṛhītau, liṅgena ca śrautenopabṛṁhitau — ‘ tatkāraṇaṁ sāṁkhyayogābhipannaṁ jñātvā devaṁ mucyate sarvapāśaiḥ’ (śve. u. 6 । 13) iti ; nirākaraṇaṁ tu — na sāṁkhyajñānena vedanirapekṣeṇa yogamārgeṇa vā niḥśreyasamadhigamyata iti ; śrutirhi vaidikādātmaikatvavijñānādanyanniḥśreyasasādhanaṁ vārayati — ‘ tameva viditvāti mṛtyumeti nānyaḥ panthā vidyate'yanāya’ (śve. u. 3 । 8) iti ; dvaitino hi te sāṁkhyā yogāśca nātmaikatvadarśinaḥ । yattu darśanamuktam ‘ tatkāraṇaṁ sāṁkhyayogābhipannam’ iti, vaidikameva tatra jñānaṁ dhyānaṁ ca sāṁkhyayogaśabdābhyāmabhilapyete pratyāsatterityavagantavyam । yena tvaṁśena na virudhyete, teneṣṭameva sāṁkhyayogasmṛtyoḥ sāvakāśatvam ; tadyathā — ‘ asaṅgo hyayaṁ puruṣaḥ’ (bṛ. u. 4 । 3 । 16) ityevamādiśrutiprasiddhameva puruṣasya viśuddhatvaṁ nirguṇapuruṣanirūpaṇena sāṁkhyairabhyupagamyate ; tathā yaugairapi ‘ atha parivrāḍvivarṇavāsā muṇḍo'parigrahaḥ’ (jā. u. 5) ityevamādi śrutiprasiddhameva nivṛttiniṣṭhatvaṁ pravrajyādyupadeśenānugamyate । etena sarvāṇi tarkasmaraṇāni prativaktavyāni ; tānyapi tarkopapattibhyāṁ tattvajñānāyopakurvantīti cet , upakurvantu nāma ; tattvajñānaṁ tu vedāntavākyebhya eva bhavati — ‘ nāvedavinmanute taṁ bṛhantam’ (tai. brā. 3 । 12 । 9 । 7) ‘ taṁ tvaupaniṣadaṁ puruṣaṁ pṛcchāmi’ (bṛ. u. 3 । 9 । 26) ityevamādiśrutibhyaḥ ॥ 3 ॥

brahmāsya jagato nimittakāraṇaṁ prakṛtiścetyasya pakṣasyākṣepaḥ smṛtinimittaḥ parihṛtaḥ ; tarkanimitta idānīmākṣepaḥ parihriyate । kutaḥ punarasminnavadhārite āgamārthe tarkanimittasyākṣepasyāvakāśaḥ ? nanu dharma iva brahmaṇyapyanapekṣa āgamo bhavitumarhati ; — bhavedayamavaṣṭambho yadi pramāṇāntarānavagāhya āgamamātraprameyo'yamarthaḥ syādanuṣṭheyarūpa iva dharmaḥ ; pariniṣpannarūpaṁ tu brahmāvagamyate ; pariniṣpanne ca vastuni pramāṇāntarāṇāmastyavakāśo yathā pṛthivyādiṣu ; yathā ca śrutīnāṁ parasparavirodhe satyekavaśenetarā nīyante, evaṁ pramāṇāntaravirodhe'pi tadvaśenaiva śrutirnīyeta ; dṛṣṭasādharmyeṇa cādṛṣṭamarthaṁ samarpayantī yuktiranubhavasya sannikṛṣyate, viprakṛṣyate tu śrutiḥ, aitihyamātreṇa svārthābhidhānāt ; anubhavāvasānaṁ ca brahmavijñānamavidyāyā nivartakaṁ mokṣasādhanaṁ ca dṛṣṭaphalatayeṣyate ; śrutirapi — ‘ śrotavyo mantavyaḥ’ iti śravaṇavyatirekeṇa mananaṁ vidadhatī tarkamapyatrādartavyaṁ darśayati ; atastarkanimittaḥ punarākṣepaḥ kriyate ‘ na vilakṣaṇatvādasya’ iti ॥

yaduktam cetanaṁ brahma jagataḥ kāraṇaṁ prakṛtiḥ iti, tannopapadyate । kasmāt ? vilakṣaṇatvādasya vikārasya prakṛtyāḥ — idaṁ hi brahmakāryatvenābhipreyamāṇaṁ jagadbrahmavilakṣaṇamacetanamaśuddhaṁ ca dṛśyate ; brahma ca jagadvilakṣaṇaṁ cetanaṁ śuddhaṁ ca śrūyate ; na ca vilakṣaṇatve prakṛtivikārabhāvo dṛṣṭaḥ ; na hi rucakādayo vikārā mṛtprakṛtikā bhavanti, śarāvādayo vā suvarṇaprakṛtikāḥ ; mṛdaiva tu mṛdanvitā vikārāḥ kriyante, suvarṇena ca suvarṇānvitāḥ ; tathedamapi jagadacetanaṁ sukhaduḥkhamohānvitaṁ sat acetanasyaiva sukhaduḥkhamohātmakasya kāraṇasya kāryaṁ bhavitumarhati, na vilakṣaṇasya brahmaṇaḥ । brahmavilakṣaṇatvaṁ cāsya jagato'śuddhyacetanatvadarśanādavagantavyam । aśuddhaṁ hīdaṁ jagat , sukhaduḥkhamohātmakatayā prītiparitāpaviṣādādihetutvātsvarganarakādyuccāvacaprapañcatvācca । acetanaṁ cedaṁ jagat , cetanaṁ prati kāryakaraṇabhāvenopakaraṇabhāvopagamāt । na hi sāmye satyupakāryopakārakabhāvo bhavati ; na hi pradīpau parasparasyopakurutaḥ । nanu cetanamapi kāryakaraṇaṁ svāmibhṛtyanyāyena bhokturupakariṣyati । na, svāmibhṛtyayorapyacetanāṁśasyaiva cetanaṁ pratyupakārakatvāt ; yo hyekasya cetanasya parigraho buddhyādiracetanabhāgaḥ sa evānyasya cetanasyopakaroti, na tu svayameva cetanaścetanāntarasyopakarotyapakaroti vā ; niratiśayā hyakartāraścetanā iti sāṁkhyā manyante ; tasmādacetanaṁ kāryakāraṇam । na ca kāṣṭhaloṣṭādīnāṁ cetanatve kiñcitpramāṇamasti ; prasiddhaścāyaṁ cetanācetanavibhāgo loke । tasmādbrahmavilakṣaṇatvānnedaṁ jagattatprakṛtikam । yo'pi kaścidācakṣīta — śrutvā jagataścetanaprakṛtikatām , tadbalenaiva samastaṁ jagaccetanamavagamayiṣyāmi, prakṛtirūpasya vikāre'nvayadarśanāt ; avibhāvanaṁ tu caitanyasya pariṇāmaviśeṣādbhaviṣyati ; yathā spaṣṭacaitanyānāmapyātmanāṁ svāpamūrchādyavasthāsu caitanyaṁ na vibhāvyate, evaṁ kāṣṭhaloṣṭādīnāmapi caitanyaṁ na vibhāvayiṣyate ; etasmādeva ca vibhāvitatvāvibhāvitatvakṛtādviśeṣādrūpādibhāvābhāvābhyāṁ ca kāryakaraṇānāmātmanāṁ ca cetanatvāviśeṣe'pi guṇapradhānabhāvo na virotsyate ; yathā ca pārthivatvāviśeṣe'pi māṁsasūpaudanādīnāṁ pratyātmavartino viśeṣātparasparopakāritvaṁ bhavati, evamihāpi bhaviṣyati ; pravibhāgaprasiddhirapyata eva na virotsyata iti — tenāpi kathañciccetanācetanatvalakṣaṇaṁ vilakṣaṇatvaṁ parihriyeta ; śuddhyaśuddhitvalakṣaṇaṁ tu vilakṣaṇatvaṁ naiva parihriyate । na cetaradapi vilakṣaṇatvaṁ parihartuṁ śakyata ityāha — tathātvaṁ ca śabdāditi ; anavagamyamānameva hīdaṁ loke samastasya vastunaścetanatvaṁ cetanaprakṛtikatvaśravaṇācchabdaśaraṇatayā kevalayotprekṣyate ; tacca śabdenaiva virudhyate, yataḥ śabdādapi tathātvamavagamyate ; tathātvamiti prakṛtivilakṣaṇatvaṁ kathayati ; śabda eva ‘ vijñānaṁ cāvijñānaṁ ca’ (tai. u. 2 । 6 । 1) iti kasyacidvibhāgasyācetanatāṁ śrāvayaṁścetanādbrahmaṇo vilakṣaṇamacetanaṁ jagacchrāvayati ॥ 4 ॥

tuśabda āśaṅkāmapanudati । na khalu ‘ mṛdabravīt’ ityevaṁjātīyakayā śrutyā bhūtendriyāṇāṁ cetanatvamāśaṅkanīyam , yato'bhimānivyapadeśa eṣaḥ ; mṛdādyabhimāninyo vāgādyabhimāninyaśca cetanā devatā vadanasaṁvadanādiṣu cetanociteṣu vyavahāreṣu vyapadiśyante, na bhūtendriyamātram । kasmāt ? viśeṣānugatibhyām — viśeṣo hi bhoktṝṇāṁ bhūtendriyāṇāṁ ca cetanācetanapravibhāgalakṣaṇaḥ prāgabhihitaḥ ; sarvacetanatāyāṁ cāsau nopapadyeta ; api ca kauṣītakinaḥ prāṇasaṁvāde karaṇamātrāśaṅkāvinivṛttaye'dhiṣṭhātṛcetanaparigrahāya devatāśabdena viśiṁṣanti — ‘ etā ha vai devatā ahaṁśreyase vivadamānāḥ’ iti, ‘ tā vā etāḥ sarvā devatāḥ prāṇe niḥśreyasaṁ viditvā’ (kau. u. 2 । 12) iti ca । anugatāśca sarvatrābhimāninyaścetanā devatā mantrārthavādetihāsapurāṇādibhyo'vagamyante — ‘ agnirvāgbhūtvā mukhaṁ prāviśat’ (ai. ā. 2 । 4 । 2 । 4) ityevamādikā ca śrutiḥ karaṇeṣvanugrāhikāṁ devatāmanugatāṁ darśayati ; prāṇasaṁvādavākyaśeṣe ca — ‘ te ha prāṇāḥ prajāpatiṁ pitarametyocuḥ’ (chā. u. 5 । 1 । 7) iti śreṣṭhatvanirdhāraṇāya prajāpatigamanam , tadvacanāccaikaikotkramaṇenānvayavyatirekābhyāṁ prāṇaśraiṣṭhyapratipattiḥ, ‘ tasmai baliharaṇam’ iti caivaṁjātīyako'smadādiṣviva vyavahāro'nugamyamāno'bhimānivyapadeśaṁ draḍhayati ; ‘ tatteja aikṣata’ ityapi parasyā eva devatāyā adhiṣṭhātryāḥ svavikāreṣvanugatāyā iyamīkṣā vyapadiśyata iti draṣṭavyam । tasmādvilakṣaṇamevedaṁ brahmaṇo jagat ; vilakṣaṇatvācca na brahmaprakṛtikam ॥ 5 ॥

tuśabdaḥ pakṣaṁ vyāvartayati । yaduktam vilakṣaṇatvānnedaṁ jagadbrahmaprakṛtikam iti, nāyamekāntaḥ ; dṛśyate hi loke — cetanatvena prasiddhebhyaḥ puruṣādibhyo vilakṣaṇānāṁ keśanakhādīnāmutpattiḥ, acetanatvena ca prasiddhebhyo gomayādibhyo vṛścikādīnām । nanvacetanānyeva puruṣādiśarīrāṇyacetanānāṁ keśanakhādīnāṁ kāraṇāni, acetanānyeva ca vṛścikādiśarīrāṇyacetanānāṁ gomayādīnāṁ kāryāṇīti । ucyate — evamapi kiñcidacetanaṁ cetanasyāyatanabhāvamupagacchati kiñcinnetyastyeva vailakṣaṇyam । mahāṁścāyaṁ pāriṇāmikaḥ svabhāvaviprakarṣaḥ puruṣādīnāṁ keśanakhādīnāṁ ca svarūpādibhedāt , tathā gomayādīnāṁ vṛścikādīnāṁ ca । atyantasārūpye ca prakṛtivikārabhāva eva pralīyeta । athocyeta — asti kaścitpārthivatvādisvabhāvaḥ puruṣādīnāṁ keśanakhādiṣvanuvartamāno gomayādīnāṁ ca vṛścikādiṣviti । brahmaṇo'pi tarhi sattālakṣaṇaḥ svabhāva ākāśādiṣvanuvartamāno dṛśyate । vilakṣaṇatvena ca kāraṇena brahmaprakṛtikatvaṁ jagato dūṣayatā kimaśeṣasya brahmasvabhāvasyānanuvartanaṁ vilakṣaṇatvamabhipreyate, uta yasya kasyacit , atha caitanyasyeti vaktavyam । prathame vikalpe samastaprakṛtivikārabhāvocchedaprasaṅgaḥ ; na hyasatyatiśaye prakṛtivikāra iti bhavati । dvitīye cāsiddhatvam ; dṛśyate hi sattālakṣaṇo brahmasvabhāva ākāśādiṣvanuvartamāna ityuktam । tṛtīye tu dṛṣṭāntābhāvaḥ ; kiṁ hi yaccaitanyenānanvitaṁ tadabrahmaprakṛtikaṁ dṛṣṭamiti brahmakāraṇavādinaṁ pratyudāhriyeta, samastasya vastujātasya brahmaprakṛtikatvābhyupagamāt । āgamavirodhastu prasiddha eva, cetanaṁ brahma jagataḥ kāraṇaṁ prakṛtiścetyāgamatātparyasya prasādhitatvāt । yattūktaṁ pariniṣpannatvādbrahmaṇi pramāṇāntarāṇi sambhaveyuriti, tadapi manorathamātram ; rūpādyabhāvāddhi nāyamarthaḥ pratyakṣasya gocaraḥ ; liṅgādyabhāvācca nānumānādīnām ; āgamamātrasamadhigamya eva tvayamartho dharmavat ; tathā ca śrutiḥ — ‘ naiṣā tarkeṇa matirāpaneyā proktānyenaiva sujñānāya preṣṭha’ (ka. u. 1 । 2 । 9) iti ; ‘ ko addhā veda ka iha pravocat’ ‘ iyaṁ visṛṣṭiryata ābabhūva’ (ṛ. saṁ. 1 । 30 । 6) iti caite ṛcau siddhānāmapīśvarāṇāṁ durbodhatāṁ jagatkāraṇasya darśayataḥ ; smṛtirapi bhavati — ‘ acintyāḥ khalu ye bhāvā na tāṁstarkeṇa yojayet’ iti, ‘ avyakto'yamacintyo'yamavikāryo'yamucyate’ (bha. gī. 2 । 25) iti ca, ‘ na me viduḥ suragaṇāḥ prabhavaṁ na maharṣayaḥ । ahamādirhi devānāṁ maharṣīṇāṁ ca sarvaśaḥ’ (bha. gī. 10 । 2) iti caivaṁjātīyakā । yadapi śravaṇavyatirekeṇa mananaṁ vidadhacchabda eva tarkamapyādartavyaṁ darśayatītyuktam , nānena miṣeṇa śuṣkatarkasyātrātmalābhaḥ sambhavati ; śrutyanugṛhīta eva hyatra tarko'nubhavāṅgatvenāśrīyate — svapnāntabuddhāntayorubhayoritaretaravyabhicārādātmano'nanvāgatatvam , samprasāde ca prapañcaparityāgena sadātmanā sampatterniṣprapañcasadātmatvam , prapañcasya brahmaprabhavatvātkāryakāraṇānanyatvanyāyena brahmāvyatirekaḥ — ityevaṁjātīyakaḥ ; ‘ tarkāpratiṣṭhānādi’ (bra. sū. 2 । 1 । 11) ti ca kevalasya tarkasya vipralambhakatvaṁ darśayiṣyati । yo'pi cetanakāraṇaśravaṇabalenaiva samastasya jagataścetanatāmutprekṣeta, tasyāpi ‘ vijñānaṁ cāvijñānaṁ ca’ (tai. u. 2 । 6 । 1) iti cetanācetanavibhāgaśravaṇaṁ vibhāvanāvibhāvanābhyāṁ caitanyasya śakyata eva yojayitum । parasyaiva tvidamapi vibhāgaśravaṇaṁ na yujyate । katham ? paramakāraṇasya hyatra samastajagadātmanā samavasthānaṁ śrāvyate — ‘ vijñānaṁ cāvijñānaṁ cābhavat’ iti ; tatra yathā cetanasyācetanabhāvo nopapadyate vilakṣaṇatvāt , evamacetanasyāpi cetanabhāvo nopapadyate । pratyuktatvāttu vilakṣaṇatvasya yathā śrutyaiva cetanaṁ kāraṇaṁ grahītavyaṁ bhavati ॥ 6 ॥

yadi cetanaṁ śuddhaṁ śabdādihīnaṁ ca brahma tadviparītasyācetanasyāśuddhasya śabdādimataśca kāryasya kāraṇamiṣyeta, asattarhi kāryaṁ prāgutpatteriti prasajyeta ; aniṣṭaṁ caitatsatkāryavādinastaveti cet — naiṣa doṣaḥ, pratiṣedhamātratvāt ; pratiṣedhamātraṁ hīdam ; nāsya pratiṣedhasya pratiṣedhyamasti । na hyayaṁ pratiṣedhaḥ prāgutpatteḥ sattvaṁ kāryasya pratiṣeddhuṁ śaknoti । katham ? yathaiva hīdānīmapīdaṁ kāryaṁ kāraṇātmanā sat , evaṁ prāgutpatterapīti gamyate ; na hīdānīmapīdaṁ kāryaṁ kāraṇātmānamantareṇa svatantramevāsti — ‘ sarvaṁ taṁ parādādyo'nyatrātmanaḥ sarvaṁ veda’ (bṛ. u. 2 । 4 । 6) ityādiśravaṇāt ; kāraṇātmanā tu sattvaṁ kāryasya prāgutpatteraviśiṣṭam । nanu śabdādihīnaṁ brahma jagataḥ kāraṇam । bāḍham — na tu śabdādimatkāryaṁ kāraṇātmanā hīnaṁ prāgutpatteridānīṁ vā asti ; tena na śakyate vaktuṁ prāgutpatterasatkāryamiti । vistareṇa caitatkāryakāraṇānanyatvavāde vakṣyāmaḥ ॥ 7 ॥

atrāha — yadi sthaulyasāvayavattvācetanatvaparicchinnatvāśuddhyādidharmakaṁ kāryaṁ brahmakāraṇakamabhyupagamyeta, tadāpītau pralaye pratisaṁsṛjyamānaṁ kāryaṁ kāraṇāvibhāgamāpadyamānaṁ kāraṇamātmīyena dharmeṇa dūṣayediti — apītau kāraṇasyāpi brahmaṇaḥ kāryasyevāśuddhyādirūpatāprasaṅgāt sarvajñaṁ brahma jagataḥ kāraṇamityasamañjasamidamaupaniṣadaṁ darśanam । api ca samastasya vibhāgasyāvibhāgaprāpteḥ punarutpattau niyamakāraṇābhāvādbhoktṛbhogyādivibhāgenotpattirna prāpnotītyasamañjasam । api ca bhoktṝṇāṁ pareṇa brahmaṇā avibhāgaṁ gatānāṁ karmādinimittapralaye'pi punarutpattāvabhyupagamyamānāyāṁ muktānāmapi punarutpattiprasaṅgādasamañjasam । athedaṁ jagadapītāvapi vibhaktameva pareṇa brahmaṇāvatiṣṭheta, evamapyapītiśca na sambhavati kāraṇāvyatiriktaṁ ca kāryaṁ na sambhavatītyasamañjasameveti ॥ 8 ॥

naivāsmadīye darśane kiñcidasāmañjasyamasti । yattāvadabhihitam — kāraṇamapigacchatkāryaṁ kāraṇamātmīyena dharmeṇa dūṣayediti, na taddūṣaṇam । kasmāt ? dṛṣṭāntabhāvāt — santi hi dṛṣṭāntāḥ, yathā kāraṇamapigacchatkāryaṁ kāraṇamātmīyena dharmeṇa na dūṣayati ; tadyathā — śarāvādayo mṛtprakṛtikā vikārā vibhāgāvasthāyāmuccāvacamadhyamaprabhedāḥ santaḥ punaḥ prakṛtimapigacchanto na tāmātmīyena dharmeṇa saṁsṛjanti ; rucakādayaśca suvarṇavikārā apītau na suvarṇamātmīyena dharmeṇa saṁsṛjanti ; pṛthivīvikāraścaturvidho bhūtagrāmo na pṛthivīmapītāvātmīyena dharmeṇa saṁsṛjati ; tvatpakṣasya tu na kaściddṛṣṭānto'sti ; apītireva hi na sambhavet , yadi kāraṇe kāryaṁ svadharmeṇaivāvatiṣṭheta । ananyatve'pi kāryakāraṇayoḥ, kāryasya kāraṇātmatvam , na tu kāraṇasya kāryātmatvam — ‘ ārambhaṇaśabdādibhyaḥ’ (bra. sū. 2 । 1 । 14) iti vakṣyāmaḥ । atyalpaṁ cedamucyate — kāryamapītāvātmīyena dharmeṇa kāraṇaṁ saṁsṛjediti ; sthitāvapi hi samāno'yaṁ prasaṅgaḥ, kāryakāraṇayorananyatvābhyupagamāt ; ‘ idaꣳ sarvaṁ yadayamātmā’ (bṛ. u. 2 । 4 । 6) ‘ ātmaivedaṁ sarvam’ (chā. u. 7 । 25 । 2) ‘ brahmaivedamamṛtaṁ purastāt’ (mu. u. 2 । 2 । 12) ‘ sarvaṁ khalvidaṁ brahma’ (chā. u. 3 । 14 । 1) ityevamādyābhirhi śrutibhiraviśeṣeṇa triṣvapi kāleṣu kāryasya kāraṇādananyatvaṁ śrāvyate ; tatra yaḥ parihāraḥ kāryasya taddharmāṇāṁ cāvidyādhyāropitatvānna taiḥ kāraṇaṁ saṁsṛjyata iti, apītāvapi sa samānaḥ । asti cāyamaparo dṛṣṭāntaḥ — yathā svayaṁ prasāritayā māyayā māyāvī triṣvapi kāleṣu na saṁspṛśyate , avastutvāt , evaṁ paramātmāpi saṁsāramāyayā na saṁspṛśyata iti ; yathā ca svapnadṛgekaḥ svapnadarśanamāyayā na saṁspṛśyate, prabodhasamprasādayorananvāgatatvāt , evamavasthātrayasākṣyeko'vyabhicāryavasthātrayeṇa vyabhicāriṇā na saṁspṛśyate । māyāmātraṁ hyetat , yatparamātmano'vasthātrayātmanāvabhāsanam , rajjvā iva sarpādibhāveneti । atroktaṁ vedāntārthasampradāyavidbhirācāryaiḥ — ‘ anādimāyayā supto yadā jīvaḥ prabudhyate । ajamanidramasvapnamadvaitaṁ budhyate tadā’ (mā. kā. 1 । 16) iti । tatra yaduktamapītau kāraṇasyāpi kāryasyeva sthaulyādidoṣaprasaṅga iti, etadayuktam । yatpunaretaduktam — samastasya vibhāgasyāvibhāgaprāpteḥ punarvibhāgenotpattau niyamakāraṇaṁ nopapadyata iti, ayamapyadoṣaḥ, dṛṣṭāntabhāvādeva — yathā hi suṣuptisamādhyādāvapi satyāṁ svābhāvikyāmavibhāgaprāptau mithyājñānasyānapoditatvātpūrvavatpunaḥ prabodhe vibhāgo bhavati, evamihāpi bhaviṣyati । śrutiścātra bhavati — ‘ imāḥ sarvāḥ prajāḥ sati sampadya na viduḥ sati sampadyāmaha iti,’ (chā. u. 6 । 9 । 2) ‘ ta iha vyāghro vā siꣳho vā vṛko vā varāho vā kīṭo vā pataṅgo vā daꣳśo vā maśako vā yadyadbhavanti tadā bhavanti’ (chā. u. 6 । 9 । 3) iti । yathā hyavibhāge'pi paramātmani mithyājñānapratibaddho vibhāgavyavahāraḥ svapnavadavyāhataḥ sthitau dṛśyate, evamapītāvapi mithyājñānapratibaddhaiva vibhāgaśaktiranumāsyate । etena muktānāṁ punarutpattiprasaṅgaḥ pratyuktaḥ, samyagjñānena mithyājñānasyāpoditatvāt । yaḥ punarayamante'paro vikalpa utprekṣitaḥ — athedaṁ jagadapītāvapi vibhaktameva pareṇa brahmaṇāvatiṣṭheteti, so'pyanabhyupagamādeva pratiṣiddhaḥ । tasmātsamañjasamidamaupaniṣadaṁ darśanam ॥ 9 ॥

svapakṣe caite prativādinaḥ sādhāraṇā doṣāḥ prāduḥṣyuḥ । kathamityucyate — yattāvadabhihitam , vilakṣaṇatvānnedaṁ jagadbrahmaprakṛtikamiti pradhānaprakṛtikatāyāmapi samānametat , śabdādihīnātpradhānācchabdādimato jagata utpattyabhyupagamāt ; ata eva ca vilakṣaṇakāryotpattyabhyupagamāt samānaḥ prāgutpatterasatkāryavādaprasaṅgaḥ ; tathāpītau kāryasya kāraṇāvibhāgābhyupagamāttadvatprasaṅgo'pi samānaḥ ; tathā mṛditasarvaviśeṣeṣu vikāreṣvapītāvavibhāgātmatāṁ gateṣu , idamasya puruṣasyopādānamidamasyeti prākpralayātpratipuruṣaṁ ye niyatā bhedāḥ, na te tathaiva punarutpattau niyantuṁ śakyante, kāraṇābhāvāt ; vinaiva ca kāraṇena niyame'bhyupagamyamāne kāraṇābhāvasāmyānmuktānāmapi punarbandhaprasaṅgaḥ ; atha kecidbhedā apītāvavibhāgamāpadyante kecinneti cet — ye nāpadyante, teṣāṁ pradhānakāryatvaṁ na prāpnoti ; ityevamete doṣāḥ sādhāraṇatvānnānyatarasminpakṣe codayitavyā bhavantīti adoṣatāmevaiṣāṁ draḍhayati — avaśyāśrayitavyatvāt ॥ 10 ॥

itaśca nāgamagamye'rthe kevalena tarkeṇa pratyavasthātavyam ; yasmānnirāgamāḥ puruṣotprekṣāmātranibandhanāstarkā apratiṣṭhitā bhavanti, utprekṣāyā niraṅkuśatvāt ; tathā hi — kaiścidabhiyuktairyatnenotprekṣitāstarkā abhiyuktatarairanyairābhāsyamānā dṛśyante ; tairapyutprekṣitāḥ santastato'nyairābhāsyanta iti na pratiṣṭhitatvaṁ tarkāṇāṁ śakyamāśrayitum , puruṣamativairūpyāt । atha kasyacitprasiddhamāhātmyasya kapilasya anyasya vā sammatastarkaḥ pratiṣṭhita ityāśrīyeta — evamapyapratiṣṭhitatvameva, prasiddhamāhātmyābhimatānāmapi tīrthakarāṇāṁ kapilakaṇabhukprabhṛtīnāṁ parasparavipratipattidarśanāt । athocyeta — anyathā vayamanumāsyāmahe, yathā nāpratiṣṭhādoṣo bhaviṣyati ; na hi pratiṣṭhitastarka eva nāstīti śakyate vaktum ; etadapi hi tarkāṇāmapratiṣṭhitatvaṁ tarkeṇaiva pratiṣṭhāpyate, keṣāñcittarkāṇāmapratiṣṭhitatvadarśanenānyeṣāmapi tajjātīyakānāṁ tarkāṇāmapratiṣṭhitatvakalpanāt ; sarvatarkāpratiṣṭhāyāṁ ca lokavyavahārocchedaprasaṅgaḥ ; atītavartamānādhvasāmyena hyanāgate'pyadhvani sukhaduḥkhaprāptiparihārāya pravartamāno loko dṛśyate ; śrutyarthavipratipattau cārthābhāsanirākaraṇena samyagarthanirdhāraṇaṁ tarkeṇaiva vākyavṛttinirūpaṇarūpeṇa kriyate ; manurapi caivaṁ manyate — ‘ pratyakṣamanumānaṁ ca śāstraṁ ca vividhāgamam । trayaṁ suviditaṁ kāryaṁ dharmaśuddhimabhīpsatā’ iti ‘ ārṣaṁ dharmopadeśaṁ ca vedaśāstrāvirodhinā । yastarkeṇānusandhatte sa dharmaṁ veda netaraḥ’ (manu. smṛ. 12 । 105,106) iti ca bruvan । ayameva ca tarkasyālaṅkāraḥ — yadapratiṣṭhitatvaṁ nāma ; evaṁ hi sāvadyatarkaparityāgena niravadyastarkaḥ pratipattavyo bhavati ; na hi pūrvajo mūḍha āsīdityātmanāpi mūḍhena bhavitavyamiti kiñcidasti pramāṇam । tasmānna tarkāpratiṣṭhānaṁ doṣa iti cet — evamapyavimokṣaprasaṅgaḥ ; yadyapi kvacidviṣaye tarkasya pratiṣṭhitatvamupalakṣyate, tathāpi prakṛte tāvadviṣaye prasajyata evāpratiṣṭhitatvadoṣādanirmokṣastarkasya ; na hīdamatigambhīraṁ bhāvayāthātmyaṁ muktinibandhanamāgamamantareṇotprekṣitumapi śakyam ; rūpādyabhāvāddhi nāyamarthaḥ pratyakṣasya gocaraḥ, liṅgādyabhāvācca nānumānādīnāmiti cāvocāma । api ca samyagjñānānmokṣa iti sarveṣāṁ mokṣavādināmabhyupagamaḥ ; tacca samyagjñānamekarūpam , vastutantratvāt ; ekarūpeṇa hyavasthito yo'rthaḥ sa paramārthaḥ ; loke tadviṣayaṁ jñānaṁ samyagjñānamityucyate — yathāgniruṣṇa iti ; tatraivaṁ sati samyagjñāne puruṣāṇāṁ vipratipattiranupapannā ; tarkajñānānāṁ tvanyonyavirodhātprasiddhā vipratipattiḥ ; yaddhi kenacittārkikeṇedameva samyagjñānamiti pratiṣṭhāpitam , tadapareṇa vyutthāpyate ; tenāpi pratiṣṭhāpitaṁ tato'pareṇa vyutthāpyata iti ca prasiddhaṁ loke ; kathamekarūpānavasthitaviṣayaṁ tarkaprabhavaṁ samyagjñānaṁ bhavet ; na ca pradhānavādī tarkavidāmuttama iti sarvaistārkikaiḥ parigṛhītaḥ, yena tadīyaṁ mataṁ samyagjñānamiti pratipadyemahi ; na ca śakyante'tītānāgatavartamānāstārkikā ekasmindeśe kāle ca samāhartum , yena tanmatirekarūpaikārthaviṣayā samyaṅmatiriti syāt ; vedasya tu nityatve vijñānotpattihetutve ca sati vyavasthitārthaviṣayatvopapatteḥ, tajjanitasya jñānasya samyaktvamatītānāgatavartamānaiḥ sarvairapi tārkikairapahnotumaśakyam ; ataḥ siddhamasyaivaupaniṣadasya jñānasya samyagjñānatvam ; ato'nyatra samyagjñānatvānupapatteḥ saṁsārāvimokṣa eva prasajyeta । ata āgamavaśena āgamānusāritarkavaśena ca cetanaṁ brahma jagataḥ kāraṇaṁ prakṛtiśceti sthitam ॥ 11 ॥

vaidikasya darśanasya pratyāsannatvādgurutaratarkabalopetatvādvedānusāribhiśca kaiścicchiṣṭaiḥ kenacidaṁśena parigṛhītatvātpradhānakāraṇavādaṁ tāvadvyapāśritya yastarkanimitta ākṣepo vedāntavākyeṣūdbhāvitaḥ, sa parihṛtaḥ ; idānīmaṇvādivādavyapāśrayeṇāpi kaiścinmandamatibhirvedāntavākyeṣu punastarkanimitta ākṣepa āśaṅkyata ityataḥ pradhānamallanibarhaṇanyāyenātidiśati — parigṛhyanta iti parigrahāḥ ; na parigrahāḥ aparigrahāḥ ; śiṣṭānāmaparigrahāḥ śiṣṭāparigrahāḥ ; etena prakṛtena pradhānakāraṇavādanirākaraṇakāraṇena ; śiṣṭairmanuvyāsaprabhṛtibhiḥ kenacidapyaṁśenāparigṛhītā ye'ṇvādikāraṇavādāḥ, te'pi pratiṣiddhatayā vyākhyātā nirākṛtā draṣṭavyāḥ ; tulyatvānnirākaraṇakāraṇasya nātra punarāśaṅkitavyaṁ kiñcidasti ; tulyamatrāpi paramagambhīrasya jagatkāraṇasya tarkānavagāhyatvam , tarkasya cāpratiṣṭhitatvam , anyathānumāne'pyavimokṣaḥ, āgamavirodhaśca — ityevaṁjātīyakaṁ nirākaraṇakāraṇam ॥ 12 ॥

anyathā punarbrahmakāraṇavādastarkabalenaivākṣipyate । yadyapi śrutiḥ pramāṇaṁ svaviṣaye bhavati, tathāpi pramāṇāntareṇa viṣayāpahāre'nyaparā bhavitumarhati, yathā mantrārthavādau ; tarko'pi svaviṣayādanyatrāpratiṣṭhitaḥ syāt , yathā dharmādharmayoḥ । kimataḥ, yadyevam ? ata idamayuktam , yatpramāṇāntaraprasiddhārthabādhanaṁ śruteḥ । kathaṁ punaḥ pramāṇāntaraprasiddho'rthaḥ śrutyā bādhyata iti । atrocyate — prasiddho hyayaṁ bhoktṛbhogyavibhāgo loke — bhoktā cetanaḥ śārīraḥ, bhogyāḥ śabdādayo viṣayā iti ; yathā bhoktā devadattaḥ, bhogya odana iti ; tasya ca vibhāgasyābhāvaḥ prasajyeta, yadi bhoktā bhogyabhāvamāpadyeta bhogyaṁ vā bhoktṛbhāvamāpadyeta ; tayoścetaretarabhāvāpattiḥ paramakāraṇādbrahmaṇo'nanyatvātprasajyeta ; na cāsya prasiddhasya vibhāgasya bādhanaṁ yuktam ; yathā tvadyatve bhoktṛbhogyayorvibhāgo dṛṣṭaḥ, tathātītānāgatayorapi kalpayitavyaḥ ; tasmātprasiddhasyāsya bhoktṛbhogyavibhāgasyābhāvaprasaṅgādayuktamidaṁ brahmakāraṇatāvadhāraṇamiti cetkaściccodayet , taṁ prati brūyāt — syāllokavaditi । upapadyata evāyamasmatpakṣe'pi vibhāgaḥ, evaṁ loke dṛṣṭatvāt । tathā hi — samudrādudakātmano'nanyatve'pi tadvikārāṇāṁ phenavīcītaraṅgabudbudādīnāmitaretaravibhāga itaretarasaṁśleṣādilakṣaṇaśca vyavahāra upalabhyate ; na ca samudrādudakātmano'nanyatve'pi tadvikārāṇāṁ phenataraṅgādīnāmitaretarabhāvāpattirbhavati ; na ca teṣāmitaretarabhāvānāpattāvapi samudrātmano'nyatvaṁ bhavati ; evamihāpi — na bhoktṛbhogyayoritaretarabhāvāpattiḥ, na ca parasmādbrahmaṇo'nyatvaṁ bhaviṣyati । yadyapi bhoktā na brahmaṇo vikāraḥ ‘ tatsṛṣṭvā tadevānuprāviśat’ (tai. u. 2 । 6 । 1) iti sraṣṭurevāvikṛtasya kāryānupraveśena bhoktṛtvaśravaṇāt , tathāpi kāryamanupraviṣṭasyāstyupādhinimitto vibhāga ākāśasyeva ghaṭādyupādhinimittaḥ — ityataḥ, paramakāraṇādbrahmaṇo'nanyatve'pyupapadyate bhoktṛbhogyalakṣaṇo vibhāgaḥ samudrataraṅgādinyāyenetyuktam ॥ 13 ॥

abhyupagamya cemaṁ vyāvahārikaṁ bhoktṛbhogyalakṣaṇaṁ vibhāgam ‘ syāllokavat’ iti parihāro'bhihitaḥ ; na tvayaṁ vibhāgaḥ paramārthato'sti, yasmāttayoḥ kāryakāraṇayorananyatvamavagamyate । kāryamākāśādikaṁ bahuprapañcaṁ jagat ; kāraṇaṁ paraṁ brahma ; tasmātkāraṇātparamārthato'nanyatvaṁ vyatirekeṇābhāvaḥ kāryasyāvagamyate । kutaḥ ? ārambhaṇaśabdādibhyaḥ । ārambhaṇaśabdastāvadekavijñānena sarvavijñānaṁ pratijñāya dṛṣṭāntāpekṣāyāmucyate — ‘ yathā somyaikena mṛtpiṇḍena sarvaṁ mṛnmayaṁ vijñātaꣳ syādvācārambhaṇaṁ vikāro nāmadheyaṁ mṛttiketyeva satyam’ (chā. u. 6 । 1 । 4) iti ; etaduktaṁ bhavati — ekena mṛtpiṇḍena paramārthato mṛdātmanā vijñātena sarvaṁ mṛnmayaṁ ghaṭaśarāvodañcanādikaṁ mṛdātmakatvāviśeṣādvijñātaṁ bhavet ; yato vācārambhaṇaṁ vikāro nāmadheyam — vācaiva kevalamastītyārabhyate — vikāraḥ ghaṭaḥ śarāva udañcanaṁ ceti ; na tu vastuvṛttena vikāro nāma kaścidasti ; nāmadheyamātraṁ hyetadanṛtam ; mṛttiketyeva satyam — iti eṣa brahmaṇo dṛṣṭānta āmnātaḥ ; tatra śrutādvācārambhaṇaśabdāddārṣṭāntike'pi brahmavyatirekeṇa kāryajātasyābhāva iti gamyate । punaśca tejobannānāṁ brahmakāryatāmuktvā tejobannakāryāṇāṁ tejobannavyatirekeṇābhāvaṁ bravīti — ‘ apāgādagneragnitvaṁ vācārambhaṇaṁ vikāro nāmadheyaṁ trīṇi rūpāṇītyeva satyam’ (chā. u. 6 । 4 । 1) ityādinā । ārambhaṇaśabdādibhya ityādiśabdāt ‘ aitadātmyamidaꣳ sarvaṁ tatsatyaꣳ sa ātmā tattvamasi’ (chā. u. 6 । 8 । 7) ‘ idaꣳ sarvaṁ yadayamātmā’ (bṛ. u. 2 । 4 । 6) ‘ brahmaivedaṁ sarvam’ ‘ ātmaivedaꣳ sarvam’ (chā. u. 7 । 25 । 2) ‘ neha nānāsti kiñcana’ (bṛ. u. 4 । 4 । 19) ityevamādyapyātmaikatvapratipādanaparaṁ vacanajātamudāhartavyam ; na cānyathā ekavijñānena sarvavijñānaṁ sampadyate । tasmādyathā ghaṭakarakādyākāśānāṁ mahākāśādananyatvam , yathā ca mṛgatṛṣṇikodakādīnāmūṣarādibhyo'nanyatvam , dṛṣṭanaṣṭasvarūpatvāt svarūpeṇānupākhyatvāt ; evamasya bhogyabhoktrādiprapañcajātasya brahmavyatirekeṇābhāva iti draṣṭavyam ॥

nanvanekātmakaṁ brahma ; yathā vṛkṣo'nekaśākhaḥ, evamanekaśaktipravṛttiyuktaṁ brahma ; ata ekatvaṁ nānātvaṁ cobhayamapi satyameva — yathā vṛkṣa ityekatvaṁ śākhā iti ca nānātvam ; yathā ca samudrātmanaikatvaṁ phenataraṅgādyātmanā nānātvam , yathā ca mṛdātmanaikatvaṁ ghaṭaśarāvādyātmanā nānātvam ; tatraikatvāṁśena jñānānmokṣavyavahāraḥ setsyati ; nānātvāṁśena tu karmakāṇḍāśrayau laukikavaidikavyavahārau setsyata iti ; evaṁ ca mṛdādidṛṣṭāntā anurūpā bhaviṣyantīti । naivaṁ syāt — ‘ mṛttiketyeva satyam’ iti prakṛtimātrasya dṛṣṭānte satyatvāvadhāraṇāt , vācārambhaṇaśabdena ca vikārajātasyānṛtatvābhidhānāt , dārṣṭāntike'pi ‘ aitadātmyamidaꣳ sarvaṁ tatsatyam’ iti ca paramakāraṇasyaivaikasya satyatvāvadhāraṇāt , ‘ sa ātmā tattvamasi śvetaketo’ iti ca śārīrasya brahmabhāvopadeśāt ; svayaṁ prasiddhaṁ hyetacchārīrasya brahmātmatvamupadiśyate, na yatnāntaraprasādhyam ; ataścedaṁ śāstrīyaṁ brahmātmatvamavagamyamānaṁ svābhāvikasya śārīrātmatvasya bādhakaṁ sampadyate, rajjvādibuddhaya iva sarpādibuddhīnām ; bādhite ca śārīrātmatve tadāśrayaḥ samastaḥ svābhāviko vyavahāro bādhito bhavati, yatprasiddhaye nānātvāṁśo'paro brahmaṇaḥ kalpyeta ; darśayati ca — ‘ yatra tvasya sarvamātmaivābhūttatkena kaṁ paśyet’ (bṛ. u. 4 । 5 । 15) ityādinā brahmātmatvadarśinaṁ prati samastasya kriyākārakaphalalakṣaṇasya vyavahārasyābhāvam ; na cāyaṁ vyavahārābhāvo'vasthāviśeṣanibaddho'bhidhīyate iti yuktaṁ vaktum , ‘ tattvamasi’ iti brahmātmabhāvasyānavasthāviśeṣanibandhanatvāt ; taskaradṛṣṭāntena cānṛtābhisandhasya bandhanaṁ satyābhisandhasya ca mokṣaṁ darśayan ekatvamevaikaṁ pāramārthikaṁ darśayati, mithyājñānavijṛmbhitaṁ ca nānātvam । ubhayasatyatāyāṁ hi kathaṁ vyavahāragocaro'pi janturanṛtābhisandha ityucyeta । ‘ mṛtyoḥ sa mṛtyumāpnoti ya iha nāneva paśyati’ (bṛ. u. 4 । 4 । 19) iti ca bhedadṛṣṭimapavadannetadeva darśayati । na cāsmindarśane jñānānmokṣa ityupapadyate, samyagjñānāpanodyasya kasyacinmithyājñānasya saṁsārakāraṇatvenānabhyupagamāt ; ubhayasatyatāyāṁ hi kathamekatvajñānena nānātvajñānamapanudyata ityucyate । nanvekatvaikāntābhyupagame nānātvābhāvātpratyakṣādīni laukikāni pramāṇāni vyāhanyeran , nirviṣayatvāt , sthāṇvādiṣviva puruṣādijñānāni ; tathā vidhipratiṣedhaśāstramapi bhedāpekṣatvāttadabhāve vyāhanyeta ; mokṣaśāstrasyāpi śiṣyaśāsitrādi bhedāpekṣatvāttadabhāve vyāghātaḥ syāt ; kathaṁ cānṛtena mokṣaśāstreṇa pratipāditasyātmaikatvasya satyatvamupapadyeteti । atrocyate — naiṣa doṣaḥ, sarvavyavahārāṇāmeva prāgbrahmātmatāvijñānātsatyatvopapatteḥ svapnavyavahārasyeva prākprabodhāt ; yāvaddhi na satyātmaikatvapratipattistāvatpramāṇaprameyaphalalakṣaṇeṣu vikāreṣvanṛtatvabuddhirna kasyacidutpadyate ; vikārāneva tu ‘ aham’ ‘ mama’ ityavidyayā ātmātmīyena bhāvena sarvo jantuḥ pratipadyate svābhāvikīṁ brahmātmatāṁ hitvā ; tasmātprāgbrahmātmatāpratibodhādupapannaḥ sarvo laukiko vaidikaśca vyavahāraḥ — yathā suptasya prākṛtasya janasya svapne uccāvacānbhāvānpaśyato niścitameva pratyakṣābhimataṁ vijñānaṁ bhavati prākprabodhāt , na ca pratyakṣābhāsābhiprāyastatkāle bhavati, tadvat । kathaṁ tvasatyena vedāntavākyena satyasya brahmātmatvasya pratipattirupapadyeta ? na hi rajjusarpeṇa daṣṭo mriyate ; nāpi mṛgatṛṣṇikāmbhasā pānāvagāhanādiprayojanaṁ kriyata iti । naiṣa doṣaḥ, śaṅkāviṣādinimittamaraṇādikāryopalabdheḥ, svapnadarśanāvasthasya ca sarpadaṁśanodakasnānādikāryadarśanāt । tatkāryamapyanṛtameveti cedbrūyāt , atra brūmaḥ — yadyapi svapnadarśanāvasthasya sarpadaṁśanodakasnānādikāryamanṛtam , tathāpi tadavagatiḥ satyameva phalam , pratibuddhasyāpyabādhyamānatvāt ; na hi svapnādutthitaḥ svapnadṛṣṭaṁ sarpadaṁśanodakasnānādikāryaṁ mithyeti manyamānastadavagatimapi mithyeti manyate kaścit । etena svapnadṛśo'vagatyabādhanena dehamātrātmavādo dūṣito veditavyaḥ । tathā ca śrutiḥ — ‘ yadā karmasu kāmyeṣu striyaṁ svapneṣu paśyati । samṛddhiṁ tatra jānīyāttasminsvapnanidarśane’ (chā. u. 5 । 2 । 8) ityasatyena svapnadarśanena satyāyāḥ samṛddheḥ prāptiṁ darśayati, tathā pratyakṣadarśaneṣu keṣucidariṣṭeṣu jāteṣu ‘ na ciramiva jīviṣyatīti vidyāt’ ityuktvā ‘ atha svapnāḥ puruṣaṁ kṛṣṇaṁ kṛṣṇadantaṁ paśyati sa enaṁ hanti’ ityādinā tena tenāsatyenaiva svapnadarśanena satyamaraṇaṁ sūcyata iti darśayati ; prasiddhaṁ cedaṁ loke'nvayavyatirekakuśalānāmīdṛśena svapnadarśanena sādhvāgamaḥ sūcyate, īdṛśenāsādhvāgama iti ; tathā akārādisatyākṣarapratipattirdṛṣṭā rekhānṛtākṣarapratipatteḥ । api cāntyamidaṁ pramāṇamātmaikatvasya pratipādakam — nātaḥparaṁ kiñcidākāṅkṣyamasti ; yathā hi loke yajetetyukte, kiṁ kena katham ityākāṅkṣyate ; naivaṁ ‘ tattvamasi’ ‘ ahaṁ brahmāsmi’ ityukte, kiñcidanyadākāṅkṣyamasti — sarvātmaikatvaviṣayatvāvagateḥ ; sati hyanyasminnavaśiṣyamāṇe'rthe ākāṅkṣā syāt ; na tvātmaikatvavyatirekeṇāvaśiṣyamāṇo'nyo'rtho'sti, ya ākāṅkṣyeta । na ceyamavagatirnotpadyata iti śakyaṁ vaktum , ‘ taddhāsya vijajñau’ (chā. u. 6 । 16 । 3) ityādiśrutibhyaḥ, avagatisādhanānāṁ ca śravaṇādīnāṁ vedānuvacanādīnāṁ ca vidhīyamānatvāt । na ceyamavagatiranarthikā bhrāntirveti śakyaṁ vaktum ; avidyānivṛttiphaladarśanāt , bādhakajñānāntarābhāvācca । prākcātmaikatvāvagateravyāhataḥ sarvaḥ satyānṛtavyavahāro laukiko vaidikaścetyavocāma । tasmādantyena pramāṇena pratipādite ātmaikatve samastasya prācīnasya bhedavyavahārasya bādhitatvāt na anekātmakabrahmakalpanāvakāśo'sti । nanu mṛdādidṛṣṭāntapraṇayanātpariṇāmavadbrahma śāstrasyābhimatamiti gamyate ; pariṇāmino hi mṛdādayo'rthā loke samadhigatā iti । netyucyate — ‘ sa vā eṣa mahānaja ātmājaro'maro'mṛto'bhayo brahma’ (bṛ. u. 4 । 4 । 25) ‘ sa eṣa neti netyātmā’ (bṛ. u. 3 । 9 । 26) ‘ asthūlamanaṇu’ (bṛ. u. 3 । 8 । 8) ityādyābhyaḥ sarvavikriyāpratiṣedhaśrutibhyaḥ brahmaṇaḥ kūṭasthatvāvagamāt ; na hyekasya brahmaṇaḥ pariṇāmadharmatvaṁ tadrahitatvaṁ ca śakyaṁ pratipattum । sthitigativatsyāditi cet , na ; kūṭasthasyeti viśeṣaṇāt ; na hi kūṭasthasya brahmaṇaḥ sthitigativadanekadharmāśrayatvaṁ sambhavati ; kūṭasthaṁ ca nityaṁ brahma sarvavikriyāpratiṣedhādityavocāma । na ca yathā brahmaṇa ātmaikatvadarśanaṁ mokṣasādhanam , evaṁ jagadākārapariṇāmitvadarśanamapi svatantrameva kasmaicitphalāyābhipreyate, pramāṇābhāvāt ; kūṭasthabrahmātmaikatvavijñānādeva hi phalaṁ darśayati śāstram — ‘ sa eṣa neti netyātmā’ ityupakramya ‘ abhayaṁ vai janaka prāpto'si’ (bṛ. u. 4 । 2 । 4) ityevaṁjātīyakam । tatraitatsiddhaṁ bhavati — brahmaprakaraṇe sarvadharmaviśeṣarahitabrahmadarśanādeva phalasiddhau satyām , yattatrāphalaṁ śrūyate brahmaṇo jagadākārapariṇāmitvādi, tadbrahmadarśanopāyatvenaiva viniyujyate, phalavatsannidhāvaphalaṁ tadaṅgamitivat ; na tu svatantraṁ phalāya kalpyata iti । na hi pariṇāmavattvavijñānātpariṇāmavattvamātmanaḥ phalaṁ syāditi vaktuṁ yuktam , kūṭasthanityatvānmokṣasya । nanu kūṭasthabrahmātmavādina ekatvaikāntyāt īśitrīśitavyābhāve īśvarakāraṇapratijñāvirodha iti cet , na ; avidyātmakanāmarūpabījavyākaraṇāpekṣatvātsarvajñatvasya । ‘ tasmādvā etasmādātmana ākāśaḥ sambhūtaḥ’ (tai. u. 2 । 1 । 1) ityādivākyebhyaḥ nityaśuddhabuddhamuktasvarūpātsarvajñātsarvaśakterīśvarājjagajjanisthitipralayāḥ, cetanātpradhānādanyasmādvā — ityeṣo'rthaḥ pratijñātaḥ — ‘ janmādyasya yataḥ’ (bra. sū. 1 । 1 । 2) iti ; sā pratijñā tadavasthaiva, na tadviruddho'rthaḥ punarihocyate । kathaṁ nocyate, atyantamātmana ekatvamadvitīyatvaṁ ca bruvatā ? śṛṇu yathā nocyate — sarvajñasyeśvarasyātmabhūte ivāvidyākalpite nāmarūpe tattvānyatvābhyāmanirvacanīye saṁsāraprapañcabījabhūte sarvajñasyeśvarasya māyāśaktiḥ prakṛtiriti ca śrutismṛtyorabhilapyete ; tābhyāmanyaḥ sarvajña īśvaraḥ, ‘ ākāśo vai nāma nāmarūpayornirvahitā te yadantarā tadbrahma’ (chā. u. 8 । 14 । 1) iti śruteḥ, ‘ nāmarūpe vyākaravāṇi’ (chā. u. 6 । 3 । 2) ‘ sarvāṇi rūpāṇi vicitya dhīro nāmāni kṛtvābhivadanyadāste’ (tai. ā. 3 । 12 । 7) ‘ ekaṁ bījaṁ bahudhā yaḥ karoti’ (śve. u. 6 । 12) ityādiśrutibhyaśca ; evamavidyākṛtanāmarūpopādhyanurodhīśvaro bhavati, vyomeva ghaṭakarakādyupādhyanurodhi ; sa ca svātmabhūtāneva ghaṭākāśasthānīyānavidyāpratyupasthāpitanāmarūpakṛtakāryakaraṇasaṅghātānurodhino jīvākhyānvijñānātmanaḥ pratīṣṭe vyavahāraviṣaye ; tadevamavidyātmakopādhiparicchedāpekṣameveśvarasyeśvaratvaṁ sarvajñatvaṁ sarvaśaktitvaṁ ca, na paramārthato vidyayā apāstasarvopādhisvarūpe ātmani īśitrīśitavyasarvajñatvādivyavahāra upapadyate ; tathā coktam — ‘ yatra nānyatpaśyati nānyacchṛṇoti nānyadvijānāti sa bhūmā’ (chā. u. 7 । 24 । 1) iti ; ‘ yatra tvasya sarvamātmaivābhūttatkena kaṁ paśyet’ (bṛ. u. 4 । 5 । 15) ityādi ca ; evaṁ paramārthāvasthāyāṁ sarvavyavahārābhāvaṁ vadanti vedāntāḥ sarve ; tatheśvaragītāsvapi — ‘ na kartṛtvaṁ na karmāṇi lokasya sṛjati prabhuḥ । na karmaphalasaṁyogaṁ svabhāvastu pravartate’ (bha. gī. 5 । 14) ॥ ‘ nādatte kasyacitpāpaṁ na caiva sukṛtaṁ vibhuḥ । ajñānenāvṛtaṁ jñānaṁ tena muhyanti jantavaḥ’ (bha. gī. 5 । 15) iti paramārthāvasthāyāmīśitrīśitavyādivyavahārābhāvaḥ pradarśyate ; vyavahārāvasthāyāṁ tūktaḥ śrutāvapīśvarādivyavahāraḥ — ‘ eṣa sarveśvara eṣa bhūtādhipatireṣa bhūtapāla eṣa seturvidharaṇa eṣāṁ lokānāmasambhedāya’ (bṛ. u. 4 । 4 । 22) iti ; tathā ceśvaragītāsvapi — ‘ īśvaraḥ sarvabhūtānāṁ hṛddeśe'rjuna tiṣṭhati । bhrāmayansarvabhūtāni yantrārūḍhāni māyayā’ (bha. gī. 18 । 61) iti ; sūtrakāro'pi paramārthābhiprāyeṇa ‘ tadananyatvam’ ityāha ; vyavahārābhiprāyeṇa tu ‘ syāllokavat’ iti mahāsamudrasthānīyatāṁ brahmaṇaḥ kathayati, apratyākhyāyaiva kāryaprapañcaṁ pariṇāmaprakriyāṁ cāśrayati saguṇeṣūpāsaneṣūpayokṣyata iti ॥ 14 ॥

itaśca kāraṇādananyatvaṁ kāryasya, yatkāraṇaṁ bhāva eva kāraṇasya kāryamupalabhyate, nābhāve ; tadyathā — satyāṁ mṛdi ghaṭa upalabhyate, satsu ca tantuṣu paṭaḥ ; na ca niyamenānyabhāve'nyasyopalabdhirdṛṣṭā ; na hyaśvo goranyaḥ sangorbhāva evopalabhyate ; na ca kulālabhāva eva ghaṭa upalabhyate, satyapi nimittanaimittikabhāve'nyatvāt । nanvanyasya bhāve'pyanyasyopalabdhirniyatā dṛśyate, yathāgnibhāve dhūmasyeti ; netyucyate — udvāpite'pyagnau gopālaghuṭikādidhāritasya dhūmasya dṛśyamānatvāt । atha dhūmaṁ kayācidavasthayā viśiṁṣyāt — īdṛśo dhūmo nāsatyagnau bhavatīti, naivamapi kaściddoṣaḥ ; tadbhāvānuraktāṁ hi buddhiṁ kāryakāraṇayorananyatve hetuṁ vayaṁ vadāmaḥ ; na cāsāvagnidhūmayorvidyate । bhāvāccopalabdheḥ — iti vā sūtram । na kevalaṁ śabdādeva kāryakāraṇayorananyatvam , pratyakṣopalabdhibhāvācca tayorananyatvamityarthaḥ ; bhavati hi pratyakṣopalabdhiḥ kāryakāraṇayorananyatve ; tadyathā — tantusaṁsthāne paṭe tantuvyatirekeṇa paṭo nāma kāryaṁ naivopalabhyate, kevalāstu tantava ātānavitānavantaḥ pratyakṣamupalabhyante, tathā tantuṣvaṁśavaḥ, aṁśuṣu tadavayavāḥ । anayā pratyakṣopalabdhyā lohitaśuklakṛṣṇāni trīṇi rūpāṇi, tato vāyumātramākāśamātraṁ cetyanumeyam , tataḥ paraṁ brahmaikamevādvitīyam ; tatra sarvapramāṇānāṁ niṣṭhāmavocāma ॥ 15 ॥

itaśca kāraṇātkāryasyānanyatvam , yatkāraṇaṁ prāgutpatteḥ kāraṇātmanaiva kāraṇe sattvamavarakālīnasya kāryasya śrūyate — ‘ sadeva somyedamagra āsīt’ (chā. u. 6 । 2 । 1) ‘ ātmā vā idameka evāgra āsīt’ (ai. ā. 1 । 1 । 1) ityādāvidaṁśabdagṛhītasya kāryasya kāraṇena sāmānādhikaraṇyāt ; yacca yadātmanā yatra na vartate, na tattata utpadyate, yathā sikatābhyastailam ; tasmātprāgutpatterananyatvādutpannamapyananyadeva kāraṇātkāryamityavagamyate । yathā ca kāraṇaṁ brahma triṣu kāleṣu sattvaṁ na vyabhicarati, evaṁ kāryamapi jagattriṣu kāleṣu sattvaṁ na vyabhicarati । ekaṁ ca punaḥ sattvam ; ato'pyananyatvaṁ kāraṇātkāryasya ॥ 16 ॥

nanu kvacidasattvamapi prāgutpatteḥ kāryasya vyapadiśati śrutiḥ — ‘ asadevedamagra āsīt’ (chā. u. 3 । 19 । 1) iti, ‘ asadvā idamagra āsīt’ (tai. u. 2 । 7 । 1) iti ca ; tasmādasadvyapadeśānna prāgutpatteḥ kāryasya sattvamiti cet — neti brūmaḥ ; na hyayamatyantāsattvābhiprāyeṇa prāgutpatteḥ kāryasyāsadvyapadeśaḥ — kiṁ tarhi ? — vyākṛtanāmarūpatvāddharmādavyākṛtanāmarūpatvaṁ dharmāntaram , tena dharmāntareṇāyamasadvyapadeśaḥ prāgutpatteḥ sata eva kāryasya kāraṇarūpeṇānanyasya । kathametadavagamyate ? vākyaśeṣāt । yadupakrame sandigdhārthaṁ vākyaṁ taccheṣānniścīyate ; iha ca tāvat ‘ asadevedamagra āsīt’ ityasacchabdenopakrame nirdiṣṭaṁ yat , tadeva punastacchabdena parāmṛśya, saditi viśinaṣṭi — ‘ tatsadāsīt’ iti — asataśca pūrvāparakālāsambandhāt āsīcchabdānupapatteśca ; ‘ asadvā idamagra āsīt’ (tai. u. 2 । 7 । 1) ityatrāpi ‘ tadātmānaꣳ svayamakuruta’ (tai. u. 2 । 7 । 1) iti vākyaśeṣe viśeṣaṇānnātyantāsattvam ; tasmāddharmāntareṇaivāyamasadvyapadeśaḥ prāgutpatteḥ kāryasya ; nāmarūpavyākṛtaṁ hi vastu sacchabdārhaṁ loke prasiddham ; ataḥ prāṅnāmarūpavyākaraṇādasadivāsīdityupacaryate ॥ 27 ॥

yukteśca prāgutpatteḥ kāryasya sattvamananyatvaṁ ca kāraṇādavagamyate, śabdāntarācca ॥

yuktistāvadvarṇyate — dadhighaṭarucakādyarthibhiḥ pratiniyatāni kāraṇāni kṣīramṛttikāsuvarṇādīnyupādīyamānāni loke dṛśyante ; na hi dadhyarthibhirmṛttikopādīyate, na ghaṭārthibhiḥ kṣīram ; tadasatkāryavāde nopapadyeta । aviśiṣṭe hi prāgutpatteḥ sarvasya sarvatrāsattve kasmātkṣīrādeva dadhyutpadyate, na mṛttikāyāḥ, mṛttikāyā eva ca ghaṭa utpadyate, na kṣīrāt ? athāviśiṣṭe'pi prāgasattve kṣīra eva dadhnaḥ kaścidatiśayo na mṛttikāyām , mṛttikāyāmeva ca ghaṭasya kaścidatiśayo na kṣīre — ityucyeta — tarhyatiśayavattvātprāgavasthāyā asatkāryavādahāniḥ, satkāryavādasiddhiśca ; śaktiśca kāraṇasya kāryaniyamārthā kalpyamānā nānyā asatī vā kāryaṁ niyacchet , asattvāviśeṣādanyatvāviśeṣācca ; tasmātkāraṇasyātmabhūtā śaktiḥ, śakteścātmabhūtaṁ kāryam । api ca kāryakāraṇayordravyaguṇādīnāṁ cāśvamahiṣavadbhedabuddhyabhāvāttādātmyamabhyupagantavyam । samavāyakalpanāyāmapi, samavāyasya samavāyibhiḥ sambandhe'bhyupagamyamāne, tasya tasyānyonyaḥ sambandhaḥ kalpayitavya ityanavasthāprasaṅgaḥ, anabhyupagamyamāne ca vicchedaprasaṅgaḥ ; atha samavāyaḥ svayaṁ sambandharūpatvādanapekṣyaivāparaṁ sambandhaṁ sambadhyeta, saṁyogo'pi tarhi svayaṁ sambandharūpatvādanapekṣyaiva samavāyaṁ sambadhyeta ; tādātmyapratīteśca dravyaguṇādīnāṁ samavāyakalpanānarthakyam । kathaṁ ca kāryamavayavidravyaṁ kāraṇeṣvavayavadravyeṣu vartamānaṁ varteta ? kiṁ samasteṣvavayaveṣu varteta, uta pratyavayavam ? yadi tāvatsamasteṣu varteta, tato'vayavyanupalabdhiḥ prasajyeta, samastāvayavasannikarṣasyāśakyatvāt ; na hi bahutvaṁ samasteṣvāśrayeṣu vartamānaṁ vyastāśrayagrahaṇena gṛhyate ; athāvayavaśaḥ samasteṣu varteta, tadāpyārambhakāvayavavyatirekeṇāvayavino'vayavāḥ kalpyeran , yairārambhakeṣvavayaveṣvavayavaśo'vayavī varteta ; kośāvayavavyatiriktairhyavayavairasiḥ kośaṁ vyāpnoti ; anavasthā caivaṁ prasajyeta, teṣu teṣvavayaveṣu vartayitumanyeṣāmanyeṣāmavayavānāṁ kalpanīyatvāt ; atha pratyavayavaṁ varteta, tadaikatra vyāpāre'nyatrāvyāpāraḥ syāt ; na hi devadattaḥ srughne sannidhīyamānastadahareva pāṭaliputre'pi sannidhīyate ; yugapadanekatra vṛttāvanekatvaprasaṅgaḥ syāt , devadattayajñadattayoriva srughnapāṭaliputranivāsinoḥ ; gotvādivatpratyekaṁ parisamāpterna doṣa iti cet , na ; tathā pratītyabhāvāt ; yadi gotvādivatpratyekaṁ parisamāpto'vayavī syāt , yathā gotvaṁ prativyakti pratyakṣaṁ gṛhyate, evamavayavyapi pratyavayavaṁ pratyakṣaṁ gṛhyeta ; na caivaṁ niyataṁ gṛhyate ; pratyekaparisamāptau cāvayavinaḥ kāryeṇādhikārāt , tasya caikatvāt , śṛṅgeṇāpi stanakāryaṁ kuryāt , urasā ca pṛṣṭhakāryam ; na caivaṁ dṛśyate । prāgutpatteśca kāryasyāsattve, utpattirakartṛkā nirātmikā ca syāt ; utpattiśca nāma kriyā, sā sakartṛkaiva bhavitumarhati, gatyādivat ; kriyā ca nāma syāt , akartṛkā ca — iti vipratiṣidhyeta ; ghaṭasya cotpattirucyamānā na ghaṭakartṛkā — kiṁ tarhi ? — anyakartṛkā — iti kalpyā syāt ; tathā kapālādīnāmapyutpattirucyamānānyakartṛkaiva kalpyeta ; tathā ca sati ‘ ghaṭa utpadyate’ ityukte, ‘ kulālādīni kāraṇānyutpadyante’ ityuktaṁ syāt ; na ca loke ghaṭotpattirityukte kulālādīnāmapyutpadyamānatā pratīyate, utpannatāpratīteśca ; atha svakāraṇasattāsambandha evotpattirātmalābhaśca kāryasyeti cet — kathamalabdhātmakaṁ sambadhyeteti vaktavyam ; satorhi dvayoḥ sambandhaḥ sambhavati, na sadasatorasatorvā ; abhāvasya ca nirupākhyatvātprāgutpatteriti maryādākaraṇamanupapannam ; satāṁ hi loke kṣetragṛhādīnāṁ maryādā dṛṣṭā nābhāvasya ; na hi vandhyāputro rājā babhūva prākpūrṇavarmaṇo'bhiṣekādityevaṁjātīyakena maryādākaraṇena nirupākhyo vandhyāputraḥ — rājā babhūva bhavati bhaviṣyatīti vā — viśeṣyate ; yadi ca vandhyāputro'pi kārakavyāpārādūrdhvamabhaviṣyat , tata idamapyupāpatsyata — kāryābhāvo'pi kārakavyāpārādūrdhvaṁ bhaviṣyatīti ; vayaṁ tu paśyāmaḥ — vandhyāputrasya kāryābhāvasya cābhāvatvāviśeṣāt , yathā vandhyāputraḥ kārakavyāpārādūrdhvaṁ na bhaviṣyati, evaṁ kāryābhāvo'pi kārakavyāpārādūrdhvaṁ na bhaviṣyatīti । nanvevaṁ sati kārakavyāpāro'narthakaḥ prasajyeta ; yathaiva hi prāksiddhatvātkāraṇasvarūpasiddhaye na kaścidvyāpriyate, evaṁ prāksiddhatvāttadananyatvācca kāryasya svarūpasiddhaye'pi na kaścidvyāpriyeta ; vyāpriyate ca ; ataḥ kārakavyāpārārthavattvāya manyāmahe prāgutpatterabhāvaḥ kāryasyeti cet , naiṣa doṣaḥ ; yataḥ kāryākāreṇa kāraṇaṁ vyavasthāpayataḥ kārakavyāpārasyārthavattvamupapadyate ; kāryākāro'pi kāraṇasyātmabhūta eva, anātmabhūtasyānārabhyatvāt — ityabhāṇi ; na ca viśeṣadarśanamātreṇa vastvanyatvaṁ bhavati ; na hi devadattaḥ saṅkocitahastapādaḥ prasāritahastapādaśca viśeṣeṇa dṛśyamāno'pi vastvanyatvaṁ gacchati, sa eveti pratyabhijñānāt ; tathā pratidinamanekasaṁsthānānāmapi pitrādīnāṁ na vastvanyatvaṁ bhavati, mama pitā mama bhrātā mama putra iti pratyabhijñānāt ; janmocchedānantaritatvāttatra yuktam , nānyatreti cet , na ; kṣīrādīnāmapi dadhyādyākārasaṁsthānasya pratyakṣatvāt ; adṛśyamānānāmapi vaṭadhānādīnāṁ samānajātīyāvayavāntaropacitānāmaṅkurādibhāvena darśanagocaratāpattau janmasaṁjñā ; teṣāmevāvayavānāmapacayavaśādadarśanāpattāvucchedasaṁjñā ; tatredṛgjanmocchedāntaritatvāccedasataḥ sattvāpattiḥ, sataścāsattvāpattiḥ, tathā sati garbhavāsina uttānaśāyinaśca bhedaprasaṅgaḥ ; tathā bālyayauvanasthāvireṣvapi bhedaprasaṅgaḥ, pitrādivyavahāralopaprasaṅgaśca । etena kṣaṇabhaṅgavādaḥ prativaditavyaḥ । yasya tu punaḥ prāgutpatterasatkāryam , tasya nirviṣayaḥ kārakavyāpāraḥ syāt , abhāvasya viṣayatvānupapatteḥ — ākāśahananaprayojanakhaḍgādyanekāyudhaprayuktivat ; samavāyikāraṇaviṣayaḥ kārakavyāpāraḥ syāditi cet , na ; anyaviṣayeṇa kārakavyāpāreṇānyaniṣpatteratiprasaṅgāt ; samavāyikāraṇasyaivātmātiśayaḥ kāryamiti cet , na ; satkāryatāpatteḥ । tasmātkṣīrādīnyeva dravyāṇi dadhyādibhāvenāvatiṣṭhamānāni kāryākhyāṁ labhanta iti na kāraṇādanyatkāryaṁ varṣaśatenāpi śakyaṁ kalpayitum । tathā mūlakāraṇameva ā antyātkāryāt tena tena kāryākāreṇa naṭavatsarvavyavahārāspadatvaṁ pratipadyate । evaṁ yukteḥ, kāryasya prāgutpatteḥ sattvam , ananyatvaṁ ca kāraṇāt , avagamyate ॥

śabdāntarāccaitadavagamyate — pūrvasūtre'sadvyapadeśinaḥ śabdasyodāhṛtatvāttato'nyaḥ sadvyapadeśī śabdaḥ śabdāntaram — ‘ sadeva somyedamagra āsīdekamevādvitīyam’ (chā. u. 6 । 2 । 1) ityādi । ‘ taddhaika āhurasadevedamagra āsīt’ iti cāsatpakṣamupakṣipya, ‘ kathamasataḥ sajjāyeta’ ityākṣipya, ‘ sadeva somyedamagra āsīt’ ityavadhārayati ; tatredaṁśabdavācyasya kāryasya prāgutpatteḥ sacchabdavācyena kāraṇena sāmānādhikaraṇyasya śrūyamāṇatvāt , sattvānanyatve prasidhyataḥ । yadi tu prāgutpatterasatkāryaṁ syāt , paścāccotpadyamānaṁ kāraṇe samaveyāt , tadānyatkāraṇātsyāt , tatra ‘ yenāśrutaꣳ śrutaṁ bhavati’ (chā. u. 6 । 1 । 3) itīyaṁ pratijñā pīḍyeta ; sattvānanyatvāvagatestviyaṁ pratijñā samarthyate ॥ 18 ॥

yathā ca saṁveṣṭitaḥ paṭo na vyaktaṁ gṛhyate — kimayaṁ paṭaḥ, kiṁ vānyaddravyamiti ; sa eva prasāritaḥ, yatsaṁveṣṭitaṁ dravyaṁ tatpaṭa eveti prasāraṇenābhivyakto gṛhyate । yathā ca saṁveṣṭanasamaye paṭa iti gṛhyamāṇo'pi na viśiṣṭāyāmavistāro gṛhyate ; sa eva prasāraṇasamaye viśiṣṭāyāmavistāro gṛhyate — na saṁveṣṭitarūpādanyo'yaṁ bhinnaḥ paṭa iti, evaṁ tantvādikāraṇāvasthaṁ paṭādikāryamaspaṣṭaṁ sat , turīvemakuvindādikārakavyāpārābhivyaktaṁ spaṣṭaṁ gṛhyate । ataḥ saṁveṣṭitaprasāritapaṭanyāyenaivānanyatkāraṇātkāryamityarthaḥ ॥ 19 ॥

yathā ca loke prāṇāpānādiṣu prāṇabhedeṣu prāṇāyāmena niruddheṣu kāraṇamātreṇa rūpeṇa vartamāneṣu jīvanamātraṁ kāryaṁ nirvartyate, nākuñcanaprasāraṇādikaṁ kāryāntaram ; teṣveva prāṇabhedeṣu punaḥ pravṛtteṣu jīvanādadhikamākuñcanaprasāraṇādikamapi kāryāntaraṁ nirvartyate ; na ca prāṇabhedānāṁ prabhedavataḥ prāṇādanyatvam , samīraṇasvabhāvāviśeṣāt — evaṁ kāryasya kāraṇādananyatvam । ataśca kṛtsnasya jagato brahmakāryatvāttadananyatvācca siddhaiṣā śrautī pratijñā — ‘ yenāśrutaꣳ śrutaṁ bhavatyamataṁ matamavijñātaṁ vijñātam’ (chā. u. 6 । 1 । 3) iti ॥ 20 ॥

anyathā punaścetanakāraṇavāda ākṣipyate — cetanāddhi jagatprakriyāyāmāśrīyamāṇāyāṁ hitākaraṇādayo doṣāḥ prasajyante । kutaḥ ? itaravyapadeśāt । itarasya śārīrasya brahmātmatvaṁ vyapadiśati śrutiḥ — ‘ sa ātmā tattvamasi śvetaketo’ (chā. u. 6 । 8 । 7) iti pratibodhanāt ; yadvā — itarasya ca brahmaṇaḥ śārīrātmatvaṁ vyapadiśati — ‘ tatsṛṣṭvā tadevānuprāviśat’ (tai. u. 2 । 6 । 1) iti sraṣṭurevāvikṛtasya brahmaṇaḥ kāryānupraveśena śārīrātmatvadarśanāt ; ‘ anena jīvenātmanānupraviśya nāmarūpe vyākaravāṇi’ (chā. u. 6 । 3 । 2) iti ca parā devatā jīvamātmaśabdena vyapadiśantī, na brahmaṇo bhinnaḥ śārīra iti darśayati ; tasmādyadbrahmaṇaḥ sraṣṭṛtvaṁ tacchārīrasyaiveti । atassaḥ svatantraḥ kartā san hitamevātmanaḥ saumanasyakaraṁ kuryāt , nāhitaṁ janmamaraṇajarārogādyanekānarthajālam ; na hi kaścidaparatantro bandhanāgāramātmanaḥ kṛtvānupraviśati ; na ca svayamatyantanirmalaḥ san atyantamalinaṁ dehamātmatvenopeyāt ; kṛtamapi kathañcidyadduḥkhakaraṁ tadicchayā jahyāt ; sukhakaraṁ copādadīta ; smarecca — mayedaṁ jagadbimbaṁ vicitraṁ viracitamiti ; sarvo hi lokaḥ spaṣṭaṁ kāryaṁ kṛtvā smarati — mayedaṁ kṛtamiti ; yathā ca māyāvī svayaṁ prasāritāṁ māyāmicchayā anāyāsenaivopasaṁharati, evaṁ śārīro'pīmāṁ sṛṣṭimupasaṁharet ; svakīyamapi tāvaccharīraṁ śārīro na śaknotyanāyāsenopasaṁhartum ; evaṁ hitakriyādyadarśanādanyāyyā cetanājjagatprakriyeti gamyate ॥ 21 ॥

tuśabdaḥ pakṣaṁ vyāvartayati । yatsarvajñaṁ sarvaśakti brahma nityaśuddhabuddhamuktasvabhāvaṁ śārīrādadhikamanyat , tat vayaṁ jagataḥ sraṣṭṛ brūmaḥ ; na tasminhitākaraṇādayo doṣāḥ prasajyante ; na hi tasya hitaṁ kiñcitkartavyamasti, ahitaṁ vā parihartavyam , nityamuktasvabhāvatvāt ; na ca tasya jñānapratibandhaḥ śaktipratibandho vā kvacidapyasti, sarvajñatvātsarvaśaktitvācca । śārīrastvanevaṁvidhaḥ ; tasminprasajyante hitākaraṇādayo doṣāḥ ; na tu taṁ vayaṁ jagataḥ sraṣṭāraṁ brūmaḥ । kuta etat ? bhedanirdeśāt — ‘ ātmā vā are draṣṭavyaḥ śrotavyo mantavyo nididhyāsitavyaḥ’ (bṛ. u. 2 । 4 । 5) ‘ so'nveṣṭavyaḥ sa vijijñāsitavyaḥ’ (chā. u. 8 । 7 । 1) ‘ satā somya tadā sampanno bhavati’ (chā. u. 6 । 8 । 1) ‘ śārīra ātmā prājñenātmanānvārūḍhaḥ’ (bṛ. u. 4 । 3 । 35) ityevaṁjātīyakaḥ kartṛkarmādibhedanirdeśo jīvādadhikaṁ brahma darśayati । nanvabhedanirdeśo'pi darśitaḥ — ‘ tattvamasi’ ityevaṁjātīyakaḥ ; kathaṁ bhedābhedau viruddhau sambhavataḥ ? naiṣa doṣaḥ, mahākāśaghaṭākāśanyāyenobhayasambhavasya tatra tatra pratiṣṭhāpitatvāt । api ca yadā ‘ tattvamasi’ ityevaṁjātīyakenābhedanirdeśenābhedaḥ pratibodhito bhavati ; apagataṁ bhavati tadā jīvasya saṁsāritvaṁ brahmaṇaśca sraṣṭṛtvam , samastasya mithyājñānavijṛmbhitasya bhedavyavahārasya samyagjñānena bādhitatvāt ; tatra kuta eva sṛṣṭiḥ kuto vā hitākaraṇādayo doṣāḥ । avidyāpratyupasthāpitanāmarūpakṛtakāryakaraṇasaṅghātopādhyavivekakṛtā hi bhrāntirhitākaraṇādilakṣaṇaḥ saṁsāraḥ, na tu paramārthato'stītyasakṛdavocāma — janmamaraṇacchedanabhedanādyabhimānavat ; abādhite tu bhedavyavahāre ‘ so'nveṣṭavyaḥ sa vijijñāsitavyaḥ’ ityevaṁjātīyakena bhedanirdeśenāvagamyamānaṁ brahmaṇo'dhikatvaṁ hitākaraṇādidoṣaprasaktiṁ niruṇaddhi ॥ 22 ॥

yathā ca loke pṛthivītvasāmānyānvitānāmapyaśmanāṁ kecinmahārhā maṇayo vajravaiḍūryādayaḥ, anye madhyamavīryāḥ sūryakāntādayaḥ, anye prahīṇāḥ śvavāyasaprakṣepaṇārhāḥ pāṣāṇāḥ — ityanekavidhaṁ vaicitr‌yaṁ dṛśyate ; yathā caikapṛthivīvyapāśrayāṇāmapi bījānāṁ bahuvidhaṁ patrapuṣpaphalagandharasādivaicitr‌yaṁ candanakiṁpākacampakādiṣūpalakṣyate ; yathā caikasyāpyannarasasya lohitādīni keśalomādīni ca vicitrāṇi kāryāṇi bhavanti — evamekasyāpi brahmaṇo jīvaprājñapṛthaktvaṁ kāryavaicitryaṁ copapadyata ityataḥ tadanupapattiḥ, paraparikalpitadoṣānupapattirityarthaḥ । śruteśca prāmāṇyāt , vikārasya ca vācārambhaṇamātratvāt svapnadṛśyabhāvavaicitryavacca — ityabhyuccayaḥ ॥ 23 ॥

cetanaṁ brahmaikamadvitīyaṁ jagataḥ kāraṇamiti yaduktam , tannopapadyate । kasmāt ? upasaṁhāradarśanāt । iha hi loke kulālādayo ghaṭapaṭādīnāṁ kartāro mṛddaṇḍacakrasūtrasalilādyanekakārakopasaṁhāreṇa saṅgṛhītasādhanāḥ santastattatkāryaṁ kurvāṇā dṛśyante । brahma cāsahāyaṁ tavābhipretam ; tasya sādhanāntarānupasaṅgrahe sati kathaṁ sraṣṭṛtvamupapadyeta ? tasmānna brahma jagatkāraṇamiti cet , naiṣa doṣaḥ ; yataḥ kṣīravaddravyasvabhāvaviśeṣādupapadyate — yathā hi loke kṣīraṁ jalaṁ vā svayameva dadhihimakarakādibhāvena pariṇamate'napekṣya bāhyaṁ sādhanam , tathehāpi bhaviṣyati । nanu kṣīrādyapi dadhyādibhāvena pariṇamamānamapekṣata eva bāhyaṁ sādhanamauṣṇyādikam ; kathamucyate ‘ kṣīravaddhi’ iti ? naiṣa doṣaḥ ; svayamapi hi kṣīraṁ yāṁ ca yāvatīṁ ca pariṇāmamātrāmanubhavatyeva tvāryate tvauṣṇyādinā dadhibhāvāya ; yadi ca svayaṁ dadhibhāvaśīlatā na syāt , naivauṣṇyādināpi balāddadhibhāvamāpadyeta ; na hi vāyurākāśo vā auṣṇyādinā balāddadhibhāvamāpadyate ; sādhanasāmagryā ca tasya pūrṇatā sampādyate ; paripūrṇaśaktikaṁ tu brahma ; na tasyānyena kenacitpūrṇatā sampādayitavyā ; śrutiśca bhavati — ‘ na tasya kāryaṁ karaṇaṁ ca vidyate na tatsamaścābhyadhikaśca dṛśyate । parāsya śaktirvividhaiva śrūyate svābhāvikī jñānabalakriyā ca’ (śve. u. 6 । 8) iti । tasmādekasyāpi brahmaṇo vicitraśaktiyogāt kṣīrādivadvicitrapariṇāma upapadyate ॥ 24 ॥

syādetat — upapadyate kṣīrādīnāmacetanānāmanapekṣyāpi bāhyaṁ sādhanaṁ dadhyādibhāvaḥ, dṛṣṭatvāt ; cetanāḥ punaḥ kulālādayaḥ sādhanasāmagrīmapekṣyaiva tasmai tasmai kāryāya pravartamānā dṛśyante ; kathaṁ brahma cetanaṁ sat asahāyaṁ pravarteteti — devādivaditi brūmaḥ — yathā loke devāḥ pitara ṛṣaya ityevamādayo mahāprabhāvāścetanā api santo'napekṣyaiva kiñcidbāhyaṁ sādhanamaiśvaryaviśeṣayogādabhidhyānamātreṇa svata eva bahūni nānāsaṁsthānāni śarīrāṇi prāsādādīni rathādīni ca nirmimāṇā upalabhyante, mantrārthavādetihāsapurāṇaprāmāṇyāt ; tantunābhaśca svata eva tantūnsṛjati ; balākā cāntareṇaiva śukraṁ garbhaṁ dhatte ; padminī cānapekṣya kiñcitprasthānasādhanaṁ sarontarātsarontaraṁ pratiṣṭhate — evaṁ cetanamati brahma anapekṣyaiva bāhyaṁ sādhanaṁ svata eva jagatsrakṣyati । sa yadi brūyāt — ya ete devādayo brahmaṇo dṛṣṭāntā upāttāste dārṣṭāntikena brahmaṇā na samānā bhavanti ; śarīrameva hyacetanaṁ devādīnāṁ śarīrāntarādivibhūtyutpādane upādānam , na tu cetana ātmā ; tantunābhasya ca kṣudratarajantubhakṣaṇāllālā kaṭhinatāmāpadyamānā tanturbhavati ; balākā ca stanayitnuravaśravaṇādgarbhaṁ dhatte ; padminī ca cetanaprayuktā satī acetanenaiva śarīreṇa sarontarātsarontaramupasarpati, vallīva vṛkṣam , na tu svayamevācetanā sarontaropasarpaṇe vyāpriyate ; tasmānnaite brahmaṇo dṛṣṭāntā iti — taṁ prati brūyāt — nāyaṁ doṣaḥ ; kulālādidṛṣṭāntavailakṣaṇyamātrasya vivakṣitatvāditi — yathā hi kulālādīnāṁ devādīnāṁ ca samāne cetanatve kulālādayaḥ kāryārambhe bāhyaṁ sādhanamapekṣante, na devādayaḥ ; tathā brahma cetanamapi na bāhyaṁ sādhanamapekṣiṣyata ityetāvadvayaṁ devādyudāharaṇena vivakṣāmaḥ । tasmādyathaikasya sāmarthyaṁ dṛṣṭaṁ tathā sarveṣāmeva bhavitumarhatīti nāstyekānta ityabhiprāyaḥ ॥ 25 ॥

cetanamekamadvitīyaṁ brahma kṣīrādivaddevādivaccānapekṣya bāhyaṁ sādhanaṁ svayaṁ pariṇamamānaṁ jagataḥ kāraṇamiti sthitam ; śāstrārthapariśuddhaye tu punarākṣipati । kṛtsnaprasaktiḥ kṛtsnasya brahmaṇaḥ kāryarūpeṇa pariṇāmaḥ prāpnoti, niravayavatvāt — yadi brahma pṛthivyādivatsāvayavamabhaviṣyat , tato'syaikadeśaḥ paryaṇaṁsyat , ekadeśaścāvāsthāsyata ; niravayavaṁ tu brahma śrutibhyo'vagamyate — ‘ niṣkalaṁ niṣkriyaṁ śāntaṁ niravadyaṁ nirañjanam’ (śve. u. 6 । 19) ‘ divyo hyamūrtaḥ puruṣaḥ sabāhyābhyantaro hyajaḥ’ (mu. u. 2 । 1 । 2) ‘ idaṁ mahadbhūtamanantamapāraṁ vijñānaghana eva’ (bṛ. u. 2 । 4 । 12) ‘ sa eṣa neti netyātmā’ (bṛ. u. 3 । 9 । 26) ‘ asthūlamanaṇu’ (bṛ. u. 3 । 8 । 8) ityādyābhyaḥ sarvaviśeṣapratiṣedhinībhyaḥ ; tataścaikadeśapariṇāmāsambhavātkṛtsnapariṇāmaprasaktau satyāṁ mūlocchedaḥ prasajyeta ; draṣṭavyatopadeśānarthakyaṁ ca āpadyeta, ayatnadṛṣṭatvātkāryasya, tadvyatiriktasya ca brahmaṇo'sambhavāt ; ajatvādiśabdavyākopaśca । athaitaddoṣaparijihīrṣayā sāvayavameva brahmābhyupagamyeta, tathāpi ye niravayavatvasya pratipādakāḥ śabdā udāhṛtāste prakupyeyuḥ ; sāvayavatve cānityatvaprasaṅga iti — sarvathāyaṁ pakṣo na ghaṭayituṁ śakyata ityākṣipati ॥ 26 ॥

tuśabdenākṣepaṁ pariharati । na khalvasmatpakṣe kaścidapi doṣo'sti । na tāvatkṛtsnaprasaktirasti । kutaḥ ? śruteḥ — yathaiva hi brahmaṇo jagadutpattiḥ śrūyate, evaṁ vikāravyatirekeṇāpi brahmaṇo'vasthānaṁ śrūyate — prakṛtivikārayorbhedena vyapadeśāt ‘ seyaṁ devataikṣata hantāhamimāstisro devatā anena jīvenātmanānupraviśya nāmarūpe vyākaravāṇi’ (chā. u. 6 । 3 । 2) iti, ‘ tāvānasya mahimā tato jyāyāꣳśca pūruṣaḥ । pādo'sya sarvā bhūtāni tripādasyāmṛtaṁ divi’ (chā. u. 3 । 12 । 6) iti caivaṁjātīyakāt ; tathā hṛdayāyatanatvavacanāt ; satsampattivacanācca — yadi ca kṛtsnaṁ brahma kāryabhāvenopayuktaṁ syāt , ‘ satā somya tadā sampanno bhavati’ (chā. u. 6 । 8 । 1) iti suṣuptigataṁ viśeṣaṇamanupapannaṁ syāt , vikṛtena brahmaṇā nityasampannatvādavikṛtasya ca brahmaṇo'bhāvāt ; tathendriyagocaratvapratiṣedhāt brahmaṇo, vikārasya cendriyagocaratvopapatteḥ ; tasmādastyavikṛtaṁ brahma । na ca niravayavatvaśabdakopo'sti, śrūyamāṇatvādeva niravayavatvasyāpyabhyupagamyamānatvāt ; śabdamūlaṁ ca brahma śabdapramāṇakam , nendriyādipramāṇakam ; tadyathāśabdamabhyupagantavyam ; śabdaścobhayamapi brahmaṇaḥ pratipādayati — akṛtsnaprasaktiṁ niravayavatvaṁ ca ; laukikānāmapi maṇimantrauṣadhiprabhṛtīnāṁ deśakālanimittavaicitryavaśācchaktayo viruddhānekakāryaviṣayā dṛśyante ; tā api tāvannopadeśamantareṇa kevalena tarkeṇāvagantuṁ śakyante — asya vastuna etāvatya etatsahāyā etadviṣayā etatprayojanāśca śaktaya iti ; kimutācintyasvabhāvasya brahmaṇo rūpaṁ vinā śabdena na nirūpyeta ; tathā cāhuḥ paurāṇikāḥ — ‘ acintyāḥ khalu ye bhāvā na tāṁstarkeṇa yojayet । prakṛtibhyaḥ paraṁ yacca tadacintyasya lakṣaṇam’ iti । tasmācchabdamūla evātīndriyārthayāthātmyādhigamaḥ । nanu śabdenāpi na śakyate viruddho'rthaḥ pratyāyayitum — niravayavaṁ ca brahma pariṇamate na ca kṛtsnamiti ; yadi niravayavaṁ brahma syāt , naiva pariṇameta, kṛtsnameva vā pariṇameta ; atha kenacidrūpeṇa pariṇameta kenaciccāvatiṣṭheteti, rūpabhedakalpanātsāvayavameva prasajyeta ; kriyāviṣaye hi ‘ atirātre ṣoḍaśinaṁ gṛhṇāti’ ‘ nātirātre ṣoḍaśinaṁ gṛhṇāti’ ityevaṁjātīyakāyāṁ virodhapratītāvapi vikalpāśrayaṇaṁ virodhaparihārakāraṇaṁ bhavati, puruṣatantratvāccānuṣṭhānasya ; iha tu vikalpāśrayaṇenāpi na virodhaparihāraḥ sambhavati, apuruṣatantratvādvastunaḥ ; tasmāddurghaṭametaditi । naiṣa doṣaḥ, avidyākalpitarūpabhedābhyupagamāt । na hyavidyākalpitena rūpabhedena sāvayavaṁ vastu sampadyate ; na hi timiropahatanayanenāneka iva candramā dṛśyamāno'neka eva bhavati ; avidyākalpitena ca nāmarūpalakṣaṇena rūpabhedena vyākṛtāvyākṛtātmakena tattvānyatvābhyāmanirvacanīyena brahma pariṇāmādisarvavyavahārāspadatvaṁ pratipadyate ; pāramārthikena ca rūpeṇa sarvavyavahārātītamapariṇatamavatiṣṭhate, vācārambhaṇamātratvāccāvidyākalpitasya nāmarūpabhedasya — iti na niravayavatvaṁ brahmaṇaḥ kupyati ; na ceyaṁ pariṇāmaśrutiḥ pariṇāmapratipādanārthā, tatpratipattau phalānavagamāt ; sarvavyavahārahīnabrahmātmabhāvapratipādanārthā tveṣā, tatpratipattau phalāvagamāt ; ‘ sa eṣa neti netyātmā’ ityupakramyāha ‘ abhayaṁ vai janaka prāpto'si’ (bṛ. u. 4 । 2 । 4) iti ; tasmādasmatpakṣe na kaścidapi doṣaprasaṅgo'sti ॥ 27 ॥

api ca naivātra vivaditavyam — kathamekasminbrahmaṇi svarūpānupamardenaivānekākārā sṛṣṭiḥ syāditi ; yata ātmanyapyekasminsvapnadṛśi svarūpānupamardenaivānekākārā sṛṣṭiḥ paṭhyate — ‘ na tatra rathā na rathayogā na panthāno bhavantyatha rathārathayogānpathaḥ sṛjate’ (bṛ. u. 4 । 3 । 10) ityādinā ; loke'pi devādiṣu māyāvyādiṣu ca svarūpānupamardenaiva vicitrā hastyaśvādisṛṣṭayo dṛśyante ; tathaikasminnapi brahmaṇi svarūpānupamardenaivānekākārā sṛṣṭirbhaviṣyatīti ॥ 28 ॥

pareṣāmapyeṣa samānaḥ svapakṣe doṣaḥ — pradhānavādino'pi hi niravayavamaparicchinnaṁ śabdādihīnaṁ pradhānaṁ sāvayavasya paricchinnasya śabdādimataḥ kāryasya kāraṇamiti svapakṣaḥ ; tatrāpi kṛtsnaprasaktirniravayavatvātpradhānasya prāpnoti, niravayavatvābhyupagamakopo vā । nanu naiva tairniravayavaṁ pradhānamabhyupagamyate ; sattvarajastamāṁsi hi trayo guṇāḥ ; teṣāṁ sāmyāvasthā pradhānam ; tairevāvayavaistatsāvayavamiti — naivaṁjātīyakena sāvayavatvena prakṛto doṣaḥ parihartuṁ pāryate, yataḥ sattvarajastamasāmapyekaikasya samānaṁ niravayavatvam ekaikameva cetaradvayānugṛhītaṁ sajātīyasya prapañcasyopādānamiti — samānatvātsvapakṣadoṣaprasaṅgasya । tarkāpratiṣṭhānātsāvayavatvameveti cet — evamapyanityatvādidoṣaprasaṅgaḥ । atha śaktaya eva kāryavaicitr‌yasūcitā avayavā ityabhiprāyaḥ, tāstu brahmavādino'pyaviśiṣṭāḥ । tathā aṇuvādino'pyaṇuraṇvantareṇa saṁyujyamāno niravayavatvādyadi kārtsnyena saṁyujyeta, tataḥ prathimānupapatteraṇumātratvaprasaṅgaḥ ; athaikadeśena saṁyujyeta, tathāpi niravayavatvābhyupagamakopa iti — svapakṣe'pi samāna eṣa doṣaḥ । samānatvācca nānyatarasminneva pakṣe upakṣeptavyo bhavati । parihṛtastu brahmavādinā svapakṣe doṣaḥ ॥ 29 ॥

ekasyāpi brahmaṇo vicitraśaktiyogādupapadyate vicitro vikāraprapañca ityuktam ; tatpunaḥ kathamavagamyate — vicitraśaktiyuktaṁ paraṁ brahmeti ; taducyate — sarvopetā ca taddarśanāt । sarvaśaktiyuktā ca parā devatetyabhyupagantavyam । kutaḥ ? taddarśanāt । tathā hi darśayati śrutiḥ sarvaśaktiyogaṁ parasyā devatāyāḥ — ‘ sarvakarmā sarvakāmaḥ sarvagandhaḥ sarvarasaḥ sarvamidamabhyātto'vākyanādaraḥ’ (chā. u. 3 । 14 । 4) ‘ satyakāmaḥ satyasaṅkalpaḥ’ (chā. u. 8 । 7 । 1) ‘ yaḥ sarvajñaḥ sarvavit’ (mu. u. 1 । 1 । 9) ‘ etasya vā akṣarasya praśāsane gārgi sūryācandramasau vidhṛtau tiṣṭhataḥ’ (bṛ. u. 3 । 8 । 9) ityevaṁjātīyakā ॥ 30 ॥

syādetat — vikaraṇāṁ parāṁ devatāṁ śāsti śāstram — ‘ acakṣuṣkamaśrotramavāgamanāḥ’ (bṛ. u. 3 । 8 । 8) ityevaṁjātīyakam । kathaṁ sā sarvaśaktiyuktāpi satī kāryāya prabhavet ? devādayo hi cetanāḥ sarvaśaktiyuktā api santa ādhyātmikakāryakaraṇasampannā eva tasmai tasmai kāryāya prabhavanto vijñāyante ; kathaṁ ca ‘ neti neti’ (bṛ. u. 3 । 9 । 26) iti pratiṣiddhasarvaviśeṣāyā devatāyāḥ sarvaśaktiyogaḥ sambhavet , iti cet — yadatra vaktavyaṁ tatpurastādevoktam ; śrutyavagāhyamevedamatigambhīraṁ brahma na tarkāvagāhyam ; na ca yathaikasya sāmarthyaṁ dṛṣṭaṁ tathānyasyāpi sāmarthyena bhavitavyamiti niyamo'stīti । pratiṣiddhasarvaviśeṣasyāpi brahmaṇaḥ sarvaśaktiyogaḥ sambhavatītyetadapyavidyākalpitarūpabhedopanyāsenoktameva । tathā ca śāstram — ‘ apāṇipādo javano grahītā paśyatyacakṣuḥ sa śṛṇotyakarṇaḥ’ (śve. u. 3 । 19) ityakaraṇasyapi brahmaṇaḥ sarvasāmarthyayogaṁ darśayati ॥ 31 ॥

anyathā punaścetanakartṛkatvaṁ jagata ākṣipati — na khalu cetanaḥ paramātmedaṁ jagadbimbaṁ viracayitumarhati । kutaḥ ? prayojanavattvātpravṛttīnām । cetano hi loke buddhipūrvakārī puruṣaḥ pravartamāno na mandopakramāmapi tāvatpravṛttimātmaprayojanānupayoginīmārabhamāṇo dṛṣṭaḥ, kimuta gurutarasaṁrambhām ; bhavati ca lokaprasiddhyanuvādinī śrutiḥ — ‘ na vā are sarvasya kāmāya sarvaṁ priyaṁ bhavatyātmanastu kāmāya sarvaṁ priyaṁ bhavati’ (bṛ. u. 2 । 4 । 5) iti ; gurutarasaṁrambhā ceyaṁ pravṛttiḥ — yaduccāvacaprapañcaṁ jagadbimbaṁ viracayitavyam ; yadīyamapi pravṛttiścetanasya paramātmana ātmaprayojanopayoginī parikalpyeta, paritṛptatvaṁ paramātmanaḥ śrūyamāṇaṁ bādhyeta ; prayojanābhāve vā pravṛttyabhāvo'pi syāt ; atha cetano'pi san unmatto buddhyaparādhādantareṇaivātmaprayojanaṁ pravartamāno dṛṣṭaḥ, tathā paramātmāpi pravartiṣyate ityucyeta — tathā sati sarvajñatvaṁ paramātmanaḥ śrūyamāṇaṁ bādhyeta ; tasmādaśliṣṭā cetanātsṛṣṭiriti ॥ 32 ॥

tuśabdenākṣepaṁ pariharati ; yathā loke kasyacidāptaiṣaṇasya rājño rājāmātyasya vā vyatiriktaṁ kiñcitprayojanamanabhisandhāya kevalaṁ līlārūpāḥ pravṛttayaḥ krīḍāvihāreṣu bhavanti ; yathā cocchvāsapraśvāsādayo'nabhisandhāya bāhyaṁ kiñcitprayojanaṁ svabhāvādeva sambhavanti ; evamīśvarasyāpyanapekṣya kiñcitprayojanāntaraṁ svabhāvādeva kevalaṁ līlārūpā pravṛttirbhaviṣyati ; na hīśvarasya prayojanāntaraṁ nirūpyamāṇaṁ nyāyataḥ śrutito vā sambhavati ; na ca svabhāvaḥ paryanuyoktuṁ śakyate । yadyapyasmākamiyaṁ jagadbimbaviracanā gurutarasaṁrambhevābhāti, tathāpi parameśvarasya līlaiva kevaleyam , aparimitaśaktitvāt । yadi nāma loke līlāsvapi kiñcitsūkṣmaṁ prayojanamutprekṣyeta, tathāpi naivātra kiñcitprayojanamutprekṣituṁ śakyate, āptakāmaśruteḥ । nāpyapravṛttirunmattapravṛttirvā, sṛṣṭiśruteḥ, sarvajñaśruteśca । na ceyaṁ paramārthaviṣayā sṛṣṭiśrutiḥ ; avidyākalpitanāmarūpavyavahāragocaratvāt , brahmātmabhāvapratipādanaparatvācca — ityetadapi naiva vismartavyam ॥ 33 ॥

punaśca jagajjanmādihetutvamīśvarasyākṣipyate, sthūṇānikhanananyāyena pratijñātasyārthasya dṛḍhīkaraṇāya । neśvaro jagataḥ kāraṇamupapadyate । kutaḥ ? vaiṣamyanairghṛṇyaprasaṅgāt — kāṁścidatyantasukhabhājaḥ karoti devādīn , kāṁścidatyantaduḥkhabhājaḥ paśvādīn , kāṁścinmadhyamabhogabhājo manuṣyādīn — ityevaṁ viṣamāṁ sṛṣṭiṁ nirmimāṇasyeśvarasya pṛthagjanasyeva rāgadveṣopapatteḥ, śrutismṛtyavadhāritasvacchatvādīśvarasvabhāvavilopaḥ prasajyeta ; tathā khalajanairapi jugupsitaṁ nirghṛṇatvamatikrūratvaṁ duḥkhayogavidhānātsarvaprajopasaṁhārācca prasajyeta ; tasmādvaiṣamyanairghṛṇyaprasaṅgānneśvaraḥ kāraṇamityevaṁ prāpte brūmaḥ —

vaiṣamyanairghṛṇye neśvarasya prasajyete । kasmāt ? sāpekṣatvāt । yadi hi nirapekṣaḥ kevala īśvaro viṣamāṁ sṛṣṭiṁ nirmimīte, syātāmetau doṣau — vaiṣamyaṁ nairghṛṇyaṁ ca ; na tu nirapekṣasya nirmātṛtvamasti ; sāpekṣo hīśvaro viṣamāṁ sṛṣṭiṁ nirmimīte । kimapekṣata iti cet — dharmādharmāvapekṣata iti vadāmaḥ ; ataḥ sṛjyamānaprāṇidharmādharmāpekṣā viṣamā sṛṣṭiriti nāyamīśvarasyāparādhaḥ ; īśvarastu parjanyavaddraṣṭavyaḥ — yathā hi parjanyo vrīhiyavādisṛṣṭau sādhāraṇaṁ kāraṇaṁ bhavati, vrīhiyavādivaiṣamye tu tattadbījagatānyevāsādhāraṇāni sāmarthyāni kāraṇāni bhavanti, evamīśvaro devamanuṣyādisṛṣṭau sādhāraṇaṁ kāraṇaṁ bhavati, devamanuṣyādivaiṣamye tu tattajjīvagatānyevāsādhāraṇāni karmāṇi kāraṇāni bhavanti ; evamīśvaraḥ sāpekṣatvānna vaiṣamyanairghṛṇyābhyāṁ duṣyati । kathaṁ punaravagamyate sāpekṣa īśvaro nīcamadhyamottamaṁ saṁsāraṁ nirmimīta iti ? tathā hi darśayati śrutiḥ — ‘ eṣa hyeva sādhu karma kārayati taṁ yamebhyo lokebhya unninīṣata eṣa u evāsādhu karma kārayati taṁ yamadho ninīṣate’ (kau. brā. 3 । 8) iti, ‘ puṇyo vai puṇyena karmaṇā bhavati pāpaḥ pāpena’ (bṛ. u. 3 । 2 । 13) iti ca ; smṛtirapi prāṇikarmaviśeṣāpekṣameveśvarasyānugrahītṛtvaṁ nigrahītṛtvaṁ ca darśayati — ‘ ye yathā māṁ prapadyante tāṁstathaiva bhajāmyaham’ (bha. gī. 4 । 11) ityevaṁjātīyakā ॥ 34 ॥

‘ sadeva somyedamagra āsīdekamevādvitīyam’ (chā. u. 6 । 2 । 1) iti prāksṛṣṭeravibhāgāvadhāraṇānnāsti karma, yadapekṣya viṣamā sṛṣṭiḥ syāt ; sṛṣṭyuttarakālaṁ hi śarīrādivibhāgāpekṣaṁ karma, karmāpekṣaśca śarīrādivibhāgaḥ — itītaretarāśrayatvaṁ prasajyeta ; ato vibhāgādūrdhvaṁ karmāpekṣa īśvaraḥ pravartatāṁ nāma ; prāgvibhāgādvaicitryanimittasya karmaṇo'bhāvāttulyaivādyā sṛṣṭiḥ prāpnotīti cet , naiṣa doṣaḥ ; anāditvātsaṁsārasya ; bhavedeṣa doṣaḥ, yadyādimānayaṁ saṁsāraḥ syāt ; anādau tu saṁsāre bījāṅkuravaddhetuhetumadbhāvena karmaṇaḥ sargavaiṣamyasya ca pravṛttirna virudhyate ॥ 35 ॥

upapadyate ca saṁsārasyānāditvam — ādimattve hi saṁsārasyākasmādudbhūtermuktānāmapi punaḥ saṁsārodbhūtiprasaṅgaḥ, akṛtābhyāgamaprasaṅgaśca, sukhaduḥkhādivaiṣamyasya nirnimittatvāt ; na ceśvaro vaiṣamyaheturityuktam ; na cāvidyā kevalā vaiṣamyasya kāraṇam , ekarūpatvāt ; rāgādikleśavāsanākṣiptakarmāpekṣā tvavidyā vaiṣamyakarī syāt ; na ca karma antareṇa śarīraṁ sambhavati, na ca śarīramantareṇa karma sambhavati — itītaretarāśrayatvaprasaṅgaḥ ; anāditve tu bījāṅkuranyāyenopapatterna kaściddoṣo bhavati । upalabhyate ca saṁsārasyānāditvaṁ śrutismṛtyoḥ । śrutau tāvat — ‘ anena jīvenātmanā’ (chā. u. 6 । 3 । 2) iti sargapramukhe śārīramātmānaṁ jīvaśabdena prāṇadhāraṇanimittenābhilapannanādiḥ saṁsāra iti darśayati । ādimattve tu prāganavadhāritaprāṇaḥ san kathaṁ prāṇadhāraṇanimittena jīvaśabdena sargapramukhe'bhilapyeta ? na ca dhārayiṣyatītyato'bhilapyeta — anāgatāddhi sambandhādatītaḥ sambandho balavānbhavati, abhiniṣpannatvāt ; ‘ sūryācandramasau dhātā yathāpūrvamakalpayat’ (ṛ. saṁ. 10 । 190 । 3) iti ca mantravarṇaḥ pūrvakalpasadbhāvaṁ darśayati । smṛtāvapyanāditvaṁ saṁsārasyopalabhyate — ‘ na rūpamasyeha tathopalabhyate nānto na cādirna ca sampratiṣṭhā’ (bha. gī. 15 । 3) iti ; purāṇe cātītānāgatānāṁ ca kalpānāṁ na parimāṇamastīti sthāpitam ॥ 36 ॥

cetanaṁ brahma jagataḥ kāraṇaṁ prakṛtiścetyasminnavadhārite vedārthe parairupakṣiptānvilakṣaṇatvādīndoṣānparyahārṣīdācāryaḥ ; idānīṁ parapakṣapratiṣedhapradhānaṁ prakaraṇaṁ prāripsamāṇaḥ svapakṣaparigrahapradhānaṁ prakaraṇamupasaṁharati । yasmādasminbrahmaṇi kāraṇe parigṛhyamāṇe pradarśitena prakāreṇa sarve kāraṇadharmā upapadyante ‘ sarvajñaṁ sarvaśakti mahāmāyaṁ ca brahma’ iti, tasmādanatiśaṅkanīyamidamaupaniṣadaṁ darśanamiti ॥ 37 ॥

tatra sāṁkhyā manyante — yathā ghaṭaśarāvādayo bhedā mṛdātmatayānvīyamānā mṛdātmakasāmānyapūrvakā loke dṛṣṭāḥ, tathā sarva eva bāhyādhyātmikā bhedāḥ sukhaduḥkhamohātmakatayānvīyamānāḥ sukhaduḥkhamohātmakasāmānyapūrvakā bhavitumarhanti ; yatsukhaduḥkhamohātmakaṁ sāmānyaṁ tattriguṇaṁ pradhānaṁ mṛdvadacetanaṁ cetanasya puruṣasyārthaṁ sādhayituṁ svabhāvenaiva vicitreṇa vikārātmanā pravartata iti । tathā parimāṇādibhirapi liṅgaistadeva pradhānamanumimate ॥

tatra vadāmaḥ — yadi dṛṣṭāntabalenaivaitannirūpyeta, nācetanaṁ loke cetanānadhiṣṭhitaṁ svatantraṁ kiñcidviśiṣṭapuruṣārthanirvartanasamarthānvikārānviracayaddṛṣṭam ; gehaprāsādaśayanāsanavihārabhūmyādayo hi loke prajñāvadbhiḥ śilpibhiryathākālaṁ sukhaduḥkhaprāptiparihārayogyā racitā dṛśyante ; tathedaṁ jagadakhilaṁ pṛthivyādi nānākarmaphalopabhogayogyaṁ bāhyamādhyātmikaṁ ca śarīrādi nānājātyanvitaṁ pratiniyatāvayavavinyāsamanekakarmaphalānubhavādhiṣṭhānaṁ dṛśyamānaṁ prajñāvadbhiḥ sambhāvitatamaiḥ śilpibhirmanasāpyālocayitumaśakyaṁ sat kathamacetanaṁ pradhānaṁ racayet ? loṣṭapāṣāṇādiṣvadṛṣṭatvāt ; mṛdādiṣvapi kumbhakārādyadhiṣṭhiteṣu viśiṣṭākārā racanā dṛśyate — tadvatpradhānasyāpi cetanāntarādhiṣṭhitatvaprasaṅgaḥ । na ca mṛdādyupādānasvarūpavyapāśrayeṇaiva dharmeṇa mūlakāraṇamavadhāraṇīyam , na bāhyakumbhakārādivyapāśrayeṇa — iti kiñcinniyāmakamasti । na caivaṁ sati kiñcidvirudhyate, pratyuta śrutiranugṛhyate, cetanakāraṇasamarpaṇāt । ato racanānupapatteśca hetornācetanaṁ jagatkāraṇamanumātavyaṁ bhavati । anvayādyanupapatteśceti caśabdena hetorasiddhiṁ samuccinoti । na hi bāhyādhyātmikānāṁ bhedānāṁ sukhaduḥkhamohātmakatayānvaya upapadyate, sukhādīnāṁ cāntaratvapratīteḥ, śabdādīnāṁ cātadrūpatvapratīteḥ, tannimittatvapratīteśca, śabdādyaviśeṣe'pi ca bhāvanāviśeṣātsukhādiviśeṣopalabdheḥ । tathā parimitānāṁ bhedānāṁ mūlāṅkurādīnāṁ saṁsargapūrvakatvaṁ dṛṣṭvā bāhyādhyātmikānāṁ bhedānāṁ parimitatvātsaṁsargapūrvakatvamanumimānasya sattvarajastamasāmapi saṁsargapūrvakatvaprasaṅgaḥ, parimitatvāviśeṣāt । kāryakāraṇabhāvastu prekṣāpūrvakanirmitānāṁ śayanāsanādīnāṁ dṛṣṭa iti na kāryakāraṇabhāvādbāhyādhyātmikānāṁ bhedānāmacetanapūrvakatvaṁ śakyaṁ kalpayitum ॥ 1 ॥

āstāṁ tāvadiyaṁ racanā ; tatsiddhyarthā yā pravṛttiḥ — sāmyāvasthānātpracyutiḥ, sattvarajastamasāmaṅgāṅgibhāvarūpāpattiḥ, viśiṣṭakāryābhimukhapravṛttitā — sāpi nācetanasya pradhānasya svatantrasyopapadyate, mṛdādiṣvadarśanādrathādiṣu ca । na hi mṛdādayo rathādayo vā svayamacetanāḥ santaścetanaiḥ kulālādibhiraśvādibhirvānadhiṣṭhitā viśiṣṭakāryābhimukhapravṛttayo dṛśyante ; dṛṣṭāccādṛṣṭasiddhiḥ ; ataḥ pravṛttyanupapatterapi hetornācetanaṁ jagatkāraṇamanumātavyaṁ bhavati । nanu cetanasyāpi pravṛttiḥ kevalasya na dṛṣṭā — satyametat — tathāpi cetanasaṁyuktasya rathāderacetanasya pravṛttirdṛṣṭā ; na tvacetanasaṁyuktasya cetanasya pravṛttirdṛṣṭā । kiṁ punaratra yuktam — yasminpravṛttirdṛṣṭā tasya sā, uta yatsamprayuktasya dṛṣṭā tasya seti ? nanu yasmindṛśyate pravṛttistasyaiva seti yuktam , ubhayoḥ pratyakṣatvāt ; na tu pravṛttyāśrayatvena kevalaścetano rathādivatpratyakṣaḥ ; pravṛttyāśrayadehādisaṁyuktasyaiva tu cetanasya sadbhāvasiddhiḥ — kevalācetanarathādivailakṣaṇyaṁ jīvaddehasya dṛṣṭamiti ; ata eva ca pratyakṣe dehe sati caitanyasya darśanādasati cādarśanāddehasyaiva caitanyamapīti lokāyatikāḥ pratipannāḥ ; tasmādacetanasyaiva pravṛttiriti । tadabhidhīyate — na brūmaḥ yasminnacetane pravṛttirdṛśyate na tasya seti ; bhavatu tasyaiva sā ; sā tu cetanādbhavatīti brūmaḥ, tadbhāve bhāvāttadabhāve cābhāvāt — yathā kāṣṭhādivyapāśrayāpi dāhaprakāśādilakṣaṇā vikriyā, anupalabhyamānāpi ca kevale jvalane, jvalanādeva bhavati, tatsaṁyoge darśanāttadviyoge cādarśanāt — tadvat ; lokāyatikānāmapi cetana eva deho'cetanānāṁ rathādīnāṁ pravartako dṛṣṭa ityavipratiṣiddhaṁ cetanasya pravartakatvam । nanu tava dehādisaṁyuktasyāpyātmano vijñānasvarūpamātravyatirekeṇa pravṛttyanupapatteranupapannaṁ pravartakatvamiti cet , na ; ayaskāntavadrūpādivacca pravṛttirahitasyāpi pravartakatvopapatteḥ । yathāyaskānto maṇiḥ svayaṁ pravṛttirahito'pyayasaḥ pravartako bhavati, yathā ca rūpādayo viṣayāḥ svayaṁ pravṛttirahitā api cakṣurādīnāṁ pravartakā bhavanti, evaṁ pravṛttirahito'pīśvaraḥ sarvagataḥ sarvātmā sarvajñaḥ sarvaśaktiśca san sarvaṁ pravartayedityupapannam । ekatvātpravartyābhāve pravartakatvānupapattiriti cet , na ; avidyāpratyupasthāpitanāmarūpamāyāveśavaśenāsakṛtpratyuktatvāt । tasmātsambhavati pravṛttiḥ sarvajñakāraṇatve, na tvacetanakāraṇatve ॥ 2 ॥

syādetat — yathā kṣīramacetanaṁ svabhāvenaiva vatsavivṛddhyarthaṁ pravartate, yathā ca jalamacetanaṁ svabhāvenaiva lokopakārāya syandate, evaṁ pradhānamapyacetanaṁ svabhāvenaiva puruṣārthasiddhaye pravartiṣyata iti । naitatsādhūcyate, yatastatrāpi payombunoścetanādhiṣṭhitayoreva pravṛttirityanumimīmahe, ubhayavādiprasiddhe rathādāvacetane kevale pravṛttyadarśanāt ; śāstraṁ ca — ‘ yo'psu tiṣṭhan … yo'po'ntaro yamayati’ (bṛ. u. 3 । 7 । 4) ‘ etasya vā akṣarasya praśāsane gārgi prācyo'nyā nadyaḥ syandante’ (bṛ. u. 3 । 8 । 9) ityevaṁjātīyakaṁ samastasya lokaparispanditasyeśvarādhiṣṭhitatāṁ śrāvayati ; tasmātsādhyapakṣanikṣiptatvātpayombuvadityanupanyāsaḥ — cetanāyāśca dhenvāḥ snehecchayā payasaḥ pravartakatvopapatteḥ, vatsacoṣaṇena ca payasa ākṛṣyamāṇatvāt ; na cāmbuno'pyatyantamanapekṣā, nimnabhūmyādyapekṣatvātsyandanasya ; cetanāpekṣatvaṁ tu sarvatropadarśitam । ‘ upasaṁhāradarśanānneti cenna kṣīravaddhi’ (bra. sū. 2 । 1 । 24) ityatra tu bāhyanimittanirapekṣamapi svāśrayaṁ kāryaṁ bhavatītyetallokadṛṣṭyā nidarśitam ; śāstradṛṣṭyā punaḥ sarvatraiveśvarāpekṣatvamāpadyamānaṁ na parāṇudyate ॥ 3 ॥

sāṁkhyānāṁ trayo guṇāḥ sāmyenāvatiṣṭhamānāḥ pradhānam ; na tu tadvyatirekeṇa pradhānasya pravartakaṁ nivartakaṁ vā kiñcidbāhyamapekṣyamavasthitamasti ; puruṣastūdāsīno na pravartako na nivartakaḥ — ityato'napekṣaṁ pradhānam ; anapekṣatvācca kadācitpradhānaṁ mahadādyākāreṇa pariṇamate, kadācinna pariṇamate, ityetadayuktam । īśvarasya tu sarvajñatvātsarvaśaktitvānmahāmāyatvācca pravṛttyapravṛttī na virudhyete ॥ 4 ॥

syādetat — yathā tṛṇapallavodakādi nimittāntaranirapekṣaṁ svabhāvādeva kṣīrādyākāreṇa pariṇamate, evaṁ pradhānamapi mahadādyākāreṇa pariṇaṁsyata iti । kathaṁ ca nimittāntaranirapekṣaṁ tṛṇādīti gamyate ? nimittāntarānupalambhāt । yadi hi kiñcinnimittāntaramupalabhemahi, tato yathākāmaṁ tena tena nimittena tṛṇādyupādāya kṣīraṁ sampādayemahi ; na tu sampādayāmahe ; tasmātsvābhāvikastṛṇādeḥ pariṇāmaḥ ; tathā pradhānasyāpi syāditi । atrocyate — bhavettṛṇādivatsvābhāvikaḥ pradhānasyāpi pariṇāmaḥ, yadi tṛṇāderapi svābhāvikaḥ pariṇāmo'bhyupagamyeta ; na tvabhyupagamyate, nimittāntaropalabdheḥ । kathaṁ nimittāntaropalabdhiḥ ? anyatrābhāvāt । dhenvaiva hyupabhuktaṁ tṛṇādi kṣīrībhavati, na prahīṇam anaḍuhādyupabhuktaṁ vā ; yadi hi nirnimittametatsyāt , dhenuśarīrasambandhādanyatrāpi tṛṇādi kṣīrībhavet ; na ca yathākāmaṁ mānuṣairna śakyaṁ sampādayitumityetāvatā nirnimittaṁ bhavati ; bhavati hi kiñcitkāryaṁ mānuṣasampādyam , kiñciddaivasampādyam ; manuṣyā api śaknuvantyevocitenopāyena tṛṇādyupādāya kṣīraṁ sampādayitum ; prabhūtaṁ hi kṣīraṁ kāmayamānāḥ prabhūtaṁ ghāsaṁ dhenuṁ cārayanti ; tataśca prabhūtaṁ kṣīraṁ labhante ; tasmānna tṛṇādivatsvābhāvikaḥ pradhānasya pariṇāmaḥ ॥ 5 ॥

svābhāvikī pradhānasya pravṛttirna bhavatīti sthāpitam ; athāpi nāma bhavataḥ śraddhāmanurudhyamānāḥ svābhāvikīmeva pradhānasya pravṛttimabhyupagacchema, tathāpi doṣo'nuṣajyetaiva । kutaḥ ? arthābhāvāt । yadi tāvatsvābhāvikī pradhānasya pravṛttirna kiñcidanyadihāpekṣata ityucyate, tato yathaiva sahakāri kiñcinnāpekṣate evaṁ prayojanamapi kiñcinnāpekṣiṣyate — ityataḥ pradhānaṁ puruṣasyārthaṁ sādhayituṁ pravartata itīyaṁ pratijñā hīyeta । sa yadi brūyāt — sahakāryeva kevalaṁ nāpekṣate, na prayojanamapīti ; tathāpi pradhānapravṛtteḥ prayojanaṁ vivektavyam — bhogo vā syāt , apavargo vā, ubhayaṁ veti । bhogaścet — kīdṛśo'nādheyātiśayasya puruṣasya bhogo bhavet ? anirmokṣaprasaṅgaśca । apavargaścet — prāgapi pravṛtterapavargasya siddhatvātpravṛttiranarthikā syāt , śabdādyanupalabdhiprasaṅgaśca । ubhayārthatābhyupagame'pi bhoktavyānāṁ pradhānamātrāṇāmānantyādanirmokṣaprasaṅga eva ; na cautsukyanivṛttyarthā pravṛttiḥ ; na hi pradhānasyācetanasyautsukyaṁ sambhavati ; na ca puruṣasya nirmalasya ; dṛkśaktisargaśaktivaiyarthyabhayāccetpravṛttiḥ, tarhi dṛkśaktyanucchedavatsargaśaktyanucchedātsaṁsārānucchedādanirmokṣaprasaṅga eva । tasmātpradhānasya puruṣārthā pravṛttirityetadayuktam ॥ 6 ॥

syādetat — yathā kaścitpuruṣo dṛkśaktisampannaḥ pravṛttiśaktivihīnaḥ paṅguḥ aparaṁ puruṣaṁ pravṛttiśaktisampannaṁ dṛkśaktivihīnamandhamadhiṣṭhāya pravartayati, yathā vā ayaskānto'śmā svayamapravartamāno'pyayaḥ pravartayati, evaṁ puruṣaḥ pradhānaṁ pravartayiṣyati — iti dṛṣṭāntapratyayena punaḥ pratyavasthānam । atrocyate — tathāpi naiva doṣānnirmokṣo'sti ; abhyupetahānaṁ tāvaddoṣa āpatati, pradhānasya svatantrasya pravṛttyabhyupagamāt , puruṣasya ca pravartakatvānabhyupagamāt । kathaṁ codāsīnaḥ puruṣaḥ pradhānaṁ pravartayet ? paṅgurapi hyandhaṁ puruṣaṁ vāgādibhiḥ pravartayati ; naivaṁ puruṣasya kaścidapi pravartanavyāpāro'sti, niṣkriyatvānnirguṇatvācca ; nāpyayaskāntavatsannidhimātreṇa pravartayet , sannidhinityatvena pravṛttinityatvaprasaṅgāt ; ayaskāntasya tvanityasannidherasti svavyāpāraḥ sannidhiḥ, parimārjanādyapekṣā cāsyāsti — ityanupanyāsaḥ puruṣāśmavaditi । tathā pradhānasyācaitanyātpuruṣasya caudāsīnyāttṛtīyasya ca tayoḥ sambandhayiturabhāvātsambandhānupapattiḥ ; yogyatānimitte ca sambandhe yogyatānucchedādanirmokṣaprasaṅgaḥ ; pūrvavaccehāpyarthābhāvo vikalpayitavyaḥ ; paramātmanastu svarūpavyapāśrayamaudāsīnyam , māyāvyapāśrayaṁ ca pravartakatvam — ityastyatiśayaḥ ॥ 7 ॥

itaśca na pradhānasya pravṛttiravakalpate — yaddhi sattvarajastamasāmanyonyaguṇapradhānabhāvamutsṛjya sāmyena svarūpamātreṇāvasthānam , sā pradhānāvasthā ; tasyāmavasthāyāmanapekṣasvarūpāṇāṁ svarūpapraṇāśabhayātparasparaṁ pratyaṅgāṅgibhāvānupapatteḥ, bāhyasya ca kasyacitkṣobhayiturabhāvāt , guṇavaiṣamyanimitto mahadādyutpādo na syāt ॥ 8 ॥

athāpi syāt — anyathā vayamanumimīmahe — yathā nāyamanantaro doṣaḥ prasajyeta ; na hyanapekṣasvabhāvāḥ kūṭasthāścāsmābhirguṇā abhyupagamyante, pramāṇābhāvāt ; kāryavaśena tu guṇānāṁ svabhāvo'bhyupagamyate ; yathā yathā kāryotpāda upapadyate, tathā tathaiteṣāṁ svabhāvo'bhyupagamyate ; calaṁ guṇavṛttamiti cāstyabhyupagamaḥ ; tasmātsāmyāvasthāyāmapi vaiṣamyopagamayogyā eva guṇā avatiṣṭhanta iti । evamapi pradhānasya jñaśaktiviyogādracanānupapattyādayaḥ pūrvoktā doṣāstadavasthā eva ; jñaśaktimapi tvanumimānaḥ prativāditvānnivarteta, cetanamekamanekaprapañcasya jagata upādānamiti brahmavādaprasaṅgāt ; vaiṣamyopagamayogyā api guṇāḥ sāmyāvasthāyāṁ nimittābhāvānnaiva vaiṣamyaṁ bhajeran , bhajamānā vā nimittābhāvāviśeṣātsarvadaiva vaiṣamyaṁ bhajeran — iti prasajyata evāyamanantaro'pi doṣaḥ ॥ 9 ॥

parasparaviruddhaścāyaṁ sāṁkhyānāmabhyupagamaḥ — kvacitsaptendriyāṇyanukrāmanti, kvacidekādaśa ; tathā kvacinmahatastanmātrasargamupadiśanti, kvacidahaṁkārāt ; tathā kvacittrīṇyantaḥkaraṇāni varṇayanti, kvacidekamiti ; prasiddha eva tu śrutyeśvarakāraṇavādinyā virodhastadanuvartinyā ca smṛtyā ; tasmādapyasamañjasaṁ sāṁkhyānāṁ darśanamiti ॥

atrāha — nanvaupaniṣadānāmapyasamañjasameva darśanam , tapyatāpakayorjātyantarabhāvānabhyupagamāt ; ekaṁ hi brahma sarvātmakaṁ sarvasya prapañcasya kāraṇamabhyupagacchatām — ekasyaivātmano viśeṣau tapyatāpakau, na jātyantarabhūtau — ityabhyupagantavyaṁ syāt ; yadi caitau tapyatāpakāvekasyātmano viśeṣau syātām , sa tābhyāṁ tapyatāpakābhyāṁ na nirmucyeta — iti tāpopaśāntaye samyagdarśanamupadiśacchāstramanarthakaṁ syāt ; na hyauṣṇyaprakāśadharmakasya pradīpasya tadavasthasyaiva tābhyāṁ nirmokṣa upapadyate ; yo'pi jalataraṅgavīcīphenādyupanyāsaḥ, tatrāpi jalātmana ekasya vīcyādayo viśeṣā āvirbhāvatirobhāvarūpeṇa nityā eva — iti samāno jalātmano vīcyādibhiranirmokṣaḥ । prasiddhaścāyaṁ tapyatāpakayorjātyantarabhāvo loke ; tathā hi — arthī cārthaścānyonyabhinnau lakṣyete ; yadyarthinaḥ svato'nyo'rtho na syāt , yasyārthino yadviṣayamarthitvaṁ sa tasyārtho nityasiddha eveti, na tasya tadviṣayamarthitvaṁ syāt — yathā prakāśātmanaḥ pradīpasya prakāśākhyo'rtho nityasiddha eveti, na tasya tadviṣayamarthitvaṁ bhavati — aprāpte hyarthe'rthino'rthitvaṁ syāditi ; tathārthasyāpyarthatvaṁ na syāt ; yadi syāt svārthatvameva syāt ; na caitadasti ; sambandhiśabdau hyetāvarthī cārthaśceti ; dvayośca sambandhinoḥ sambandhaḥ syāt , naikasyaiva ; tasmādbhinnāvetāvarthārthinau । tathānarthānarthināvapi ; arthino'nukūlaḥ arthaḥ, pratikūlaḥ anarthaḥ ; tābhyāmekaḥ paryāyeṇobhābhyāṁ sambadhyate । tatrārthasyālpīyastvāt , bhūyastvāccānarthasya ubhāvapyarthānarthau anartha eveti — tāpakaḥ sa ucyate ; tapyastu puruṣaḥ — ya ekaḥ paryāyeṇobhābhyāṁ sambadhyate — iti tayostapyatāpakayorekātmatāyāṁ mokṣānupapattiḥ ; jātyantarabhāve tu tatsaṁyogahetuparihārātsyādapi kadācinmokṣopapattiriti ॥

atrocyate — na, ekatvādeva tapyatāpakabhāvānupapatteḥ — bhavedeṣa doṣaḥ, yadyekātmatāyāṁ tapyatāpakāvanyonyasya viṣayaviṣayibhāvaṁ pratipadyeyātām ; na tvetadasti, ekatvādeva ; na hyagnirekaḥ sansvamātmānaṁ dahati, prakāśayati vā, satyapyauṣṇyaprakāśādidharmabhede pariṇāmitve ca ; kimu kūṭasthe brahmaṇyekasmiṁstapyatāpakabhāvaḥ sambhavet । kva punarayaṁ tapyatāpakabhāvaḥ syāditi ; ucyate — kiṁ na paśyasi — karmabhūto jīvaddehastapyaḥ, tāpakaḥ saviteti ? nanu taptirnāma duḥkham ; sā cetayituḥ ; nācetanasya dehasya ; yadi hi dehasyaiva taptiḥ syāt , sā dehanāśe svayameva naśyatīti tannāśāya sādhanaṁ naiṣitavyaṁ syāditi ; ucyate — dehābhāve'pi kevalasya cetanasya taptirna dṛṣṭā ; na ca tvayāpi taptirnāma vikriyā cetayituḥ kevalasyeṣyate ; nāpi dehacetanayoḥ saṁhatatvam , aśuddhyādidoṣaprasaṅgāt ; na ca taptereva taptimabhyupagacchasi । kathaṁ tavāpi tapyatāpakabhāvaḥ ? sattvaṁ tapyam , tāpakaṁ rajaḥ — iti cet , na ; tābhyāṁ cetanasya saṁhatatvānupapatteḥ ; sattvānurodhitvāccetano'pi tapyata iveti cet — paramārthatastarhi naiva tapyata ityāpatati ivaśabdaprayogāt ; na cettapyate nevaśabdo doṣāya ; na hi — ḍuṇḍubhaḥ sarpa iva — ityetāvatā saviṣo bhavati, sarpo vā ḍuṇḍubha iva — ityetāvatā nirviṣo bhavati ; ataścāvidyākṛto'yaṁ tapyatāpakabhāvaḥ, na pāramārthikaḥ — ityabhyupagantavyamiti — naivaṁ sati mamāpi kiñcidduṣyati । atha pāramārthikameva cetanasya tapyatvamabhyupagacchasi, tavaiva sutarāmanirmokṣaḥ prasajyeta, nityatvābhyupagamācca tāpakasya । tapyatāpakaśaktyornityatve'pi sanimittasaṁyogāpekṣatvāttapteḥ, saṁyoganimittādarśananivṛttau ātyantikaḥ saṁyogoparamaḥ, tataścātyantiko mokṣa upapannaḥ — iti cet , na ; adarśanasya tamaso nityatvābhyupagamāt ; guṇānāṁ codbhavābhibhavayoraniyatatvādaniyataḥ saṁyoganimittoparama iti viyogasyāpyaniyatatvātsāṁkhyasyaivānirmokṣo'parihāryaḥ syāt । aupaniṣadasya tu ātmaikatvābhyupagamāt , ekasya ca viṣayaviṣayibhāvānupapatteḥ, vikārabhedasya ca vācārambhaṇamātratvaśravaṇāt , anirmokṣaśaṅkā svapne'pi nopajāyate ; vyavahāre tu — yatra yathā dṛṣṭastapyatāpakabhāvastatra tathaiva saḥ — iti na codayitavyaḥ parihartavyo vā bhavati ॥10 ॥

eṣā teṣāṁ prakriyā — paramāṇavaḥ kila kañcitkālamanārabdhakāryā yathāyogaṁ rūpādimantaḥ pārimāṇḍalyaparimāṇāśca tiṣṭhanti ; te ca paścādadṛṣṭādipuraḥsarāḥ saṁyogasacivāśca santo dvyaṇukādikrameṇa kṛtsnaṁ kāryajātamārabhante, kāraṇaguṇāśca kārye guṇāntaram ; yadā dvau paramāṇū dvyaṇukamārabhete, tadā paramāṇugatā rūpādiguṇaviśeṣāḥ śuklādayo dvyaṇuke śuklādīnaparānārabhante ; paramāṇuguṇaviśeṣastu pārimāṇḍalyaṁ na dvyaṇuke pārimāṇḍalyamaparamārabhate, dvyaṇukasya parimāṇāntarayogābhyupagamāt ; aṇutvahrasvatve hi dvyaṇukavartinī parimāṇe varṇayanti । yadāpi dve dvyaṇuke caturaṇukamārabhete, tadāpi samānaṁ dvyaṇukasamavāyināṁ śuklādīnāmārambhakatvam ; aṇutvahrasvatve tu dvyaṇukasamavāyinī api naivārabhete, caturaṇukasya mahattvadīrghatvaparimāṇayogābhyupagamāt । yadāpi bahavaḥ paramāṇavaḥ, bahūni vā dvyaṇukāni, dvyaṇukasahito vā paramāṇuḥ kāryamārabhate, tadāpi samānaiṣā yojanā । tadevaṁ yathā paramāṇoḥ parimaṇḍalātsato'ṇu hrasvaṁ ca dvyaṇukaṁ jāyate, mahaddīrghaṁ ca tryaṇukādi, na parimaṇḍalam ; yathā vā dvyaṇukādaṇorhrasvācca sato mahaddīrghaṁ ca tryaṇukaṁ jāyate, nāṇu, no hrasvam ; evaṁ cetanādbrahmaṇo'cetanaṁ jagajjaniṣyate — ityabhyupagame kiṁ tava cchinnam ॥

atha manyase — virodhinā parimāṇāntareṇākrāntaṁ kāryadravyaṁ dvyaṇukādi — ityato nārambhakāṇi kāraṇagatāni pārimāṇḍalyādīni — ityabhyupagacchāmi ; na tu cetanāvirodhinā guṇāntareṇa jagata ākrāntatvamasti, yena kāraṇagatā cetanā kārye cetanāntaraṁ nārabheta ; na hyacetanā nāma cetanāvirodhī kaścidguṇo'sti, cetanāpratiṣedhamātratvāt ; tasmātpārimāṇḍalyādivaiṣamyātprāpnoti cetanāyā ārambhakatvamiti । maivaṁ maṁsthāḥ — yathā kāraṇe vidyamānānāmapi pārimāṇḍalyādīnāmanārambhakatvam , evaṁ caitanyasyāpi — ityasyāṁśasya samānatvāt ; na ca parimāṇāntarākrāntatvaṁ pārimāṇḍalyādīnāmanārambhakatve kāraṇam , prākparimāṇāntarārambhātpārimāṇḍalyādīnāmārambhakatvopapatteḥ, ārabdhamapi kāryadravyaṁ prāgguṇārambhātkṣaṇamātramaguṇaṁ tiṣṭhatītyabhyupagamāt ; na ca parimāṇāntarārambhe vyagrāṇi pārimāṇḍalyādīnītyataḥ svasamānajātīyaṁ parimāṇāntaraṁ nārabhante, parimāṇāntarasyānyahetukatvābhyupagamāt ; ‘ kāraṇabahutvātkāraṇamahattvātpracayaviśeṣācca mahat’ (vai. sū. 7 । 1 । 9) ‘ tadviparītamaṇu’ (vai. sū. 7 । 1 । 10) ‘ etena dīrghatvahrasvatve vyākhyāte’ (vai. sū. 7 । 1 । 17) iti hi kāṇabhujāni sūtrāṇi ; na ca — sannidhānaviśeṣātkutaścitkāraṇabahutvādīnyevārabhante, na pārimāṇḍalyādīnīti — ucyeta, dravyāntare guṇāntare vā ārabhyamāṇe sarveṣāmeva kāraṇaguṇānāṁ svāśrayasamavāyāviśeṣāt ; tasmātsvabhāvādeva pārimāṇḍalyādīnāmanārambhakatvam , tathā cetanāyā apīti draṣṭavyam ॥

saṁyogācca dravyādīnāṁ vilakṣaṇānāmutpattidarśanātsamānajātīyotpattivyabhicāraḥ । dravye prakṛte guṇodāharaṇamayuktamiti cet , na ; dṛṣṭāntena vilakṣaṇārambhamātrasya vivakṣitatvāt ; na ca dravyasya dravyamevodāhartavyam , guṇasya vā guṇa eveti kaścinniyame heturasti ; sūtrakāro'pi bhavatāṁ dravyasya guṇamudājahāra — ‘ pratyakṣāpratyakṣāṇāmapratyakṣatvātsaṁyogasya pañcātmakaṁ na vidyate’ (vai. sū. 4 । 2 । 2) iti — yathā pratyakṣāpratyakṣayorbhūmyākāśayoḥ samavayansaṁyogo'pratyakṣaḥ, evaṁ pratyakṣāpratyakṣeṣu pañcasu bhūteṣu samavayaccharīramapratyakṣaṁ syāt ; pratyakṣaṁ hi śarīram , tasmānna pāñcabhautikamiti — etaduktaṁ bhavati — guṇaśca saṁyogo dravyaṁ śarīram । ‘ dṛśyate tu’ (bra. sū. 2 । 1 । 6) iti cātrāpi vilakṣaṇotpattiḥ prapañcitā । nanvevaṁ sati tenaivaitadgatam ; neti brūmaḥ — tatsāṁkhyaṁ pratyuktametattu vaiśeṣikaṁ prati । nanvatideśo'pi samānanyāyatayā kṛtaḥ — ‘ etena śiṣṭāparigrahā api vyākhyātāḥ’ (bra. sū. 2 । 1 । 12) iti ; satyametat ; tasyaiva tvayaṁ vaiśeṣikaparīkṣārambhe tatprakriyānugatena nidarśanena prapañcaḥ kṛtaḥ ॥ 11 ॥

idānīṁ paramāṇukāraṇavādaṁ nirākaroti । sa ca vāda itthaṁ samuttiṣṭhate — paṭādīni hi loke sāvayavāni dravyāṇi svānugataireva saṁyogasacivaistantvādibhirdravyairārabhyamāṇāni dṛṣṭāni ; tatsāmānyena yāvatkiñcitsāvayavam , tatsarvaṁ svānugataireva saṁyogasacivaistaistairdravyairārabdhamiti gamyate ; sa cāyamavayavāvayavivibhāgo yato nivartate, so'pakarṣaparyantagataḥ paramāṇuḥ ; sarvaṁ cedaṁ girisamudrādikaṁ jagatsāvayavam ; sāvayatvāccādyantavat ; na cākāraṇena kāryeṇa bhavitavyam — ityataḥ paramāṇavo jagataḥ kāraṇam — iti kaṇabhugabhiprāyaḥ । tānīmāni catvāri bhūtāni bhūmyudakatejaḥpavanākhyāni sāvayavānyupalabhya caturvidhāḥ paramāṇavaḥ parikalpyante ; teṣāṁ cāpakarṣaparyantagatatvena parato vibhāgāsambhavādvinaśyatāṁ pṛthivyādīnāṁ paramāṇuparyanto vibhāgo bhavati ; sa pralayakālaḥ । tataḥ sargakāle ca vāyavīyeṣvaṇuṣvadṛṣṭāpekṣaṁ karmotpadyate ; tatkarma svāśrayamaṇumaṇvantareṇa saṁyunakti ; tato dvyaṇukādikrameṇa vāyurutpadyate ; evamagniḥ ; evamāpaḥ ; evaṁ pṛthivī ; evameva śarīraṁ sendriyam — ityevaṁ sarvamidaṁ jagat aṇubhyaḥ sambhavati ; aṇugatebhyaśca rūpādibhyo dvyaṇukādigatāni rūpādīni sambhavanti, tantupaṭanyāyena — iti kāṇādā manyante ॥