chāndogyopaniṣadbhāṣyam

samastasya sarvāvayavaviśiṣṭasya pāñcabhaktikasya sāptabhaktikasya ca ityarthaḥ । khalviti vākyālaṅkārārthaḥ । sāmna upāsanaṁ sādhu । samaste sāmni sādhudṛṣṭividhiparatvānna purvopāsananindārthatvaṁ sādhuśabdasya । nanu pūrvatrāvidyamānaṁ sādhutvaṁ samaste sāmnyabhidhīyate । na, ‘sādhu sāmetyupāste’ (chā. u. 2 । 1 । 4) ityupasaṁhārāt । sādhuśabdaḥ śobhanavācī । kathamavagaṁyata iti, āha — yatkhalu loke sādhu śobhanamanavadyaṁ prasiddham , tatsāmetyācakṣate kuśalāḥ । yadasādhu viparītam , tadasāmeti ॥

tat tatraiva sādhvasādhuvivekakaraṇe utāpyāhuḥ — sāmnā enaṁ rājānaṁ sāmantaṁ ca upāgāt

upagatavān ; ko'sau ? yataḥ asādhutvaprāptyāśaṅkā sa ityabhiprāyaḥ ; śobhanābhiprāyeṇa sādhunā enamupāgāt ityeva tat tatra āhuḥ laukikāḥ bandhanādyasādhukāryamapaśyantaḥ । yatra punarviparyayeṇa bandhanādyasādhukāryaṁ paśyanti, tatra asāmnā enamupāgāditi asādhunainamupāgādityeva tadāhuḥ ॥

athotāpyāhuḥ svasaṁvedyaṁ sāma naḥ asmākaṁ bateti anukampayantaḥ saṁvṛttamityāhuḥ ; etattairuktaṁ bhavati, yatsādhu bhavati sādhu batetyeva tadāhuḥ ; viparyaye jāte asāma no bateti ; yadasādhu bhavati asādhu batetyeva tadāhuḥ ; tasmātsāmasādhuśabdayorekārthatvaṁ siddham ॥

ataḥ sa yaḥ kaścitsādhu sāmeti sādhuguṇavatsāmetyupāste samastaṁ sāma sādhuguṇavadvidvān , tasyaitatphalam abhyāśo ha kṣipraṁ ha, yat iti kriyāviśeṣaṇārtham , enam upāsakaṁ sādhavaḥ śobhanāḥ dharmāḥ śrutismṛtyaviruddhāḥ ā ca gaccheyuḥ āgaccheyuśca ; na kevalamāgaccheyuḥ, upa ca nameyuḥ upanameyuśca, bhogyatvenopatiṣṭheyurityarthaḥ ॥

kāni punastāni sādhudṛṣṭiviśiṣṭāni samastāni sāmānyupāsyānīti, imāni tānyucyante — lokeṣu pañcavidham ityādīni । nanu lokādidṛṣṭyā tānyupāsyāni sādhudṛṣṭyā ca iti viruddham ; na, sādhvarthasya lokādikāryeṣukāraṇasyānugatatvāt — mṛdādivaddhaṭādivikāreṣu । sādhuśabdavācyo'rtho dharmo brahma vā sarvathāpi lokādikāryeṣvanugatam । ataḥ yathā yatra ghaṭādidṛṣṭiḥ mṛdādidṛṣṭyanugataiva sā, tathā sādhudṛṣṭyanugataiva lokādidṛṣṭiḥ — dharmādikāryatvāllokādīnām । yadyapi kāraṇatvamaviśiṣṭaṁ brahmadharmayoḥ, tathāpi dharma eva sādhuśabdavācya iti yuktam , sādhukārī sādhurbhavati iti dharmaviṣaye sādhuśabdaprayogāt । nanu lokādikāryeṣu kāraṇasyānugatatvādarthaprāptaiva taddṛṣṭiriti ‘sādhu sāmetyupāste’ (chā. u. 2 । 1 । 4) iti na vaktavyam ; na, śāstragamyatvāttaddṛṣṭeḥ ; sarvatra hi śāstraprāpitā eva dharmā upāsyāḥ, na vidyamānā apyaśāstrīyāḥ ॥

lokeṣu pṛthivyādiṣu pañcavidhaṁ pañcabhaktibhedena pañcaprakāraṁ sādhu samastaṁ sāmopāsīta । katham ? pṛthivī hiṅkāraḥ । lokeṣviti yā saptamī, tāṁ prathamātvena vipariṇamayya pṛthivīdṛṣṭyā hiṅkāre pṛthivī hiṅkāra ityupāsīta । vyatyasya vā saptamīśrutiṁ lokaviṣayāṁ hiṅkārādiṣu pṛthivyādidṛṣṭiṁ kṛtvopāsīta । tatra pṛthivī hiṅkāraḥ, prāthamyasāmānyāt । agniḥ prastāvaḥ । agnau hi karmāṇi prastūyante । prastāvaśca bhaktiḥ । antarikṣamudgīthaḥ । antarikṣaṁ hi gaganam । gakāraviśiṣṭaścodgīthaḥ । ādityaḥ pratihāraḥ, pratiprāṇyabhimukhatvānmāṁ prati māṁ pratīti । dyaurnidhanam । divi nidhīyante hi ito gatā ityūrdhveṣūrdhvagateṣu lokadṛṣṭyā sāmopāsanam ॥

atha āvṛtteṣu avāṅmukheṣu pañcavidhamucyate sāmopāsanam । gatyāgativiśiṣṭā hi lokāḥ । yathā te, tathādṛṣṭyaiva sāmopāsanaṁ vidhīyate yataḥ, ata āvṛtteṣu lokeṣu । dyaurhiṅkāraḥ, prāthamyāt । ādityaḥ prastāvaḥ, udite hyāditye prastūyante karmāṇi prāṇinām । antarikṣamudgīthaḥ pūrvavat । agniḥ pratihāraḥ, prāṇibhiḥ pratiharaṇādagneḥ । pṛthivī nidhanam , tata āgatānāmiha nidhanāt ॥

upāsanaphalaṁ — kalpante samarthā bhavanti ha asmai lokā ūrdhvāśca āvṛttāśca, gatyāgativiśiṣṭā bhogyatvena vyavatiṣṭhanta ityarthaḥ । ya etadevaṁ vidvān lokeṣu pañcavidhaṁ samastaṁ sādhu sāmetyupāste iti sarvatra yojanā pañcavidhe saptavidhe ca ॥

vṛṣṭau pañcavidhaṁ sāma upāsīta । lokasthiteḥ vṛṣṭinimittatvādānantaryam । purovāto hiṅkāraḥ । purovātādyudgrahaṇāntā hi vṛṣṭiḥ, yathā sāma hiṅkārādinidhanāntam ; ataḥ purovāto hiṅkāraḥ, prāthamyāt । megho jāyate sa prastāvaḥ ; prāvṛṣi meghajanane vṛṣṭeḥ prastāva iti hi prasiddhiḥ ; varṣati sa udgīthaḥ, śraiṣṭhyāt ; vidyotate stanayati sa pratihāraḥ, pratihṛtatvāt ; udgṛhṇāti tat nidhanam , samāptisāmānyāt ॥

phalamupāsanasya — varṣati ha asmai icchātaḥ । tathā varṣayati ha asatyāmapi vṛṣṭau । ya etadityādi pūrvavat ॥

sarvāsvapsu pañcavidhaṁ sāma upāsīta । vṛṣṭipūrvakatvātsarvāsāmapāmānantaryam । megho yatsamplavate ekībhāvenetaretaraṁ ghanībhavati meghaḥ yadā unnataḥ, tadā samplavate ityucyate, tadā apāmārabhbhaḥ sa hiṅkāraḥ ; yadvarṣati sa prastāvaḥ ; āpaḥ sarvato vyāptuṁ prastutāḥ । yāḥ prācyaḥ syandante sa udgīthaḥ, śrauṣṭhyāt ; yāḥ pratīcyaḥ sa pratihāraḥ, pratiśabdasāmānyāt ; samudro nidhanam , tannidhanatvādapām ॥

na ha apsu praitiṁ । necchati cet । apsumān aṁmānbhavati phalam ॥

ṛtuṣu pañcavidhaṁ sāma upāsīta । ṛtuvyavasthāyā yathoktāmbunimittatvādānantaryam । vasanto hiṅkāraḥ, prāthamyāt ; grīṣmaḥ prastāvaḥ ; yavādisaṅgrahaḥ prastūyate hi prāvṛḍartham ; varṣā udgīthaḥ, prādhānyāt ; śarat pratihāraḥ, rogiṇāṁ mṛtānāṁ ca pratiharaṇāt ; hemanto nidhanam , nivāte nidhanātprāṇinām ॥

phalam — kalpante ha ṛtuvyavasthānurūpaṁ bhogyatvenāsmai upāsakāya ṛtavaḥ । ṛtumān ārtavairbhogaiśca sampanno bhavatītyarthaḥ ॥

paśuṣu pañcavidhaṁ sāma upāsīta । saṁyagvṛtteṣvṛtuṣu paśavyaḥ kāla ityānantaryam । ajā hiṅkāraḥ, prādhānyāt , prāthamyādvā — ‘ajaḥ paśūnāṁ prathamaḥ’ ( ? ) iti śruteḥ ; avayaḥ prastāvaḥ, sāhacaryadarśanādajāvīnām ; gāva udgīthaḥ, śraiṣṭhyāt ; aśvāḥ pratihāraḥ, pratihāraṇātpuruṣāṇām ; puruṣo nidhanam , puruṣāśrayatvātpaśūnām ॥

phalam — bhavanti ha asya paśavaḥ paśumānbhavati, paśuphalaiśca bhogatyāgādibhiryujyata ityarthaḥ ॥

prāṇeṣu pañcavidhaṁ parovarīyaḥ sāma upāsīta, paraṁ paraṁ varīyastvaguṇavatprāṇadṛṣṭiviśiṣṭaṁ sāmopāsītetyarthaḥ । prāṇo hiṅkāraḥ, uttarottaravarīyasāṁ prāthamyāt ; vāk prastāvaḥ, vācā hi prastūyate sarvam , vāgvarīyasī prāṇāt — aprāptamapyucyate vācā, prāptasyaiva tu gandhasya grāhakaḥ prāṇaḥ ; cakṣurudgīthaḥ, vāco bahutaraviṣayaṁ prakāśayati cakṣuḥ, ato varīyo vācaḥ udgīthaḥ, śraiṣṭhyāt ; śrotraṁ pratihāraḥ, pratihṛtatvāt ; varīyaścakṣuṣaḥ, sarvataḥ śravaṇāt ; mano nidhanam , manasi hi nidhīyante puruṣasya bhogyatvena sarvendriyāhṛtā viṣayāḥ ; varīyastvaṁ ca śrotrānmanasaḥ, sarvendriyaviṣayavyāpakatvāt ; atīndriyaviṣayo'pi manaso gocara eveti । yathoktahetubhyaḥ parovarīyāṁsi prāṇādīni vai etāni ॥

etaddṛṣṭyā viśiṣṭaṁ yaḥ parovarīyaḥ sāma upāste, parovarīyo ha asya jīvanaṁ bhavatītyuktārtham । iti tu pañcavidhasya sāmna upāsanamuktamiti saptavidhe vakṣyamāṇaviṣaye buddhisamādhānārtham । nirapekṣo hi pañcavidhe, vakṣyamāṇe buddhiṁ samādhitsati ॥

atha anantaraṁ saptavidhasya samastasya sāmna upāsanaṁ sādhvidamārabhyate । vāci iti saptamī pūrvavat , vāgdṛṣṭiviśiṣṭaṁ saptavidhaṁ sāmopāsītetyarthaḥ । yatkiñca vācaḥ śabdasya humiti yo viśeṣaḥ sa hiṅkāraḥ, hakārasāmānyāt । yatpreti śabdarūpaṁ sa prastāvaḥ, pra - sāmānyāt । yat ā iti sa ādiḥ, ākārasāmānyāt । ādirityoṅkāraḥ, sarvāditvāt ॥

yaduditi sa udgīthaḥ, utpūrvatvādudgīthasya ; yatpratīti sa pratihāraḥ, pratisāmānyāt ; yadupeti sa upadravaḥ, upopakramatvādupadravasya ; yannīti tannidhanam , ni - śabdasāmānyāt ॥

dugdhe'smai ityādyuktārtham ॥

avayavamātre sāmnyādityadṛṣṭiḥ pañcavidheṣūktā prathame cādhyāye । atha idānīṁ khalu amumādityaṁ samaste sāmnyavayavavibhāgaśo'dhyasya saptavidhaṁ sāmopāsīta । kathaṁ punaḥ sāmatvamādityasyeti, ucyate — udgīthatve hetuvadādityasya sāmatve hetuḥ । ko'sau ? sarvadā samaḥ vṛddhikṣayābhāvāt ; tena hetunā sāma ādityaḥ । māṁ prati māṁ pratīti tulyāṁ buddhimutpādayati ; ataḥ sarveṇa samaḥ ; ataḥ sāma, samatvādityarthaḥ । udgīthabhaktisāmānyavacanādeva lokādiṣūktasāmānyāt hiṅkārāditvaṁ gamyata iti hiṅkārāditve kāraṇaṁ noktam । sāmatve punaḥ savituranuktaṁ kāraṇaṁ na subodhamiti samatvamuktam ॥

tasmin āditye avayavavibhāgaśaḥ imāni vakṣyamāṇāni sarvāṇi bhūtāni anvāyattāni anugatānyādityamupajīvyatvena iti vidyāt । katham ? tasya ādityasya yatpurodayāt dharmarūpam , sa hiṅkāraḥ bhaktiḥ ; tatredaṁ sāmānyam , yattasya hiṅkārabhaktirūpam । tadasyādityasya sāmnaḥ paśavaḥ gavādayaḥ anvāyattāḥ anugatāḥ tadbhaktirūpamupajīvantītyarthaḥ । yasmādevam , tasmātte hiṁ kurvanti paśavaḥ prāgudayāt । tasmāddhiṅkārabhājino hi etasya ādityākhyasya sāmnaḥ, tadbhaktibhajanaśīlatvāddhi ta evaṁ vartante ॥

atha yatprathamodite savitṛrūpam , tadasya ādityākhyasya sāmnaḥ sa prastāvaḥ ; tadasya manuṣyā anvāyattāḥ pūrvavat । tasmātte prastutiṁ praśaṁsāṁ kāmayante, yasmātprastāvabhājino hi etasya sāmnaḥ ॥

atha yat saṅgavavelāyāṁ gavāṁ raśmīnāṁ saṅgamanaṁ saṅgavo yasyāṁ velāyām , gavāṁ vā vatsaiḥ sahaḥ, sā saṅgavavelā tasminkāle yatsāvitraṁ rūpam , sa ādiḥ bhaktiviśeṣaḥ oṅkāraḥ ।

tadasya vayāṁsi pakṣiṇo'nvāyattāni । yata evam , tasmāt tāni vayāṁsi antarikṣe anārambaṇāni anālambanāni, ātmānamādāya ātmānameva ālambanatvena gṛhītvā, paripatanti gacchanti ; ata ākārasāmānyādādibhaktibhājīni hi etasya sāmnaḥ ॥

atha yat sampratimadhyandine ṛjumadhyandine ityarthaḥ, sa udgīthabhaktiḥ, tadasya devā anvāyattāḥ, dyotanātiśayāttatkāle । tasmātte sattamāḥ viśiṣṭatamāḥ prājāpatyānāṁ prajāpatyapatyānām , udgīthabhājino hi etasya sāmnaḥ ॥

atha yadūrdhvaṁ madhyandināt prāgaparāhṇāt yadrūpaṁ savituḥ, sa pratihāraḥ ; tadasya garbhā anvāyattāḥ । ataḥ te savituḥ pratihārabhaktirūpeṇordhvaṁ pratihṛtāḥ santaḥ nāvapadyante nādhaḥ patanti, taddvāre satyapītyarthaḥ । yataḥ pratihārabhājino hi etasya sāmno garbhāḥ ॥

atha yadūrdhvamaparāhṇāt prāgastamayāt sa upadravaḥ, tadasya āraṇyāḥ paśavaḥ anvāyattāḥ । tasmātte puruṣaṁ dṛṣṭvā bhītāḥ kakṣam araṇyaṁ śvabhraṁ bhayaśūnyamiti upadravanti upagacchanti ; dṛṣṭvopadravaṇāt upadravabhājino hi etasya sāmnaḥ ॥

atha yat prathamāstamite'darśanaṁ jigamiṣati savitari, tannidhanam , tadasya pitaraḥ anvāyattāḥ ; tasmāttānnidadhati — pitṛpitāmahaprapitāmaharūpeṇa darbheṣu nikṣipanti tān ; tadarthaṁ piṇḍānvā sthāpayanti । nidhanasambandhānnidhanabhājino hi etasya sāmnaḥ pitaraḥ । evamavayavaśaḥ saptadhā vibhaktaṁ khalu amumādityaṁ saptavidhaṁ sāmopāste yaḥ, tasya tadāpattiḥ phalamiti vākyaśeṣaḥ ॥

atha khalu anantaram , ādityamṛtyuviṣayasāmopāsanasya ; ātmasaṁmitaṁ svāvayavatulyatayā mitam , paramātmatulyatayā vā saṁmitam , atimṛtyu, mṛtyujayahetutvāt ; yathā prathame'dhyāye udgīthabhaktināmākṣarāṇi udgītha ityupāsyatvenoktāni, tatheha sāmnaḥ saptavidhabhaktināmākṣarāṇi samāhṛtya tribhistribhiḥ samatayā sāmatvaṁ parikalpya upāsyatvena ucyante । tadupāsanaṁ mṛtyugocarākṣarasaṅkhyāsāmānyena mṛtyuṁ prāpya, tadatiriktākṣareṇa tasya ādityasya mṛtyoratiktamaṇāyaiva saṅkramaṇaṁ kalpayati । atimṛtyu saptavidhaṁ sāma upāsīta, mṛtyumatikrāntamatiriktākṣarasaṅkhyayā ityatimṛtyu sāma । tasya prathamabhaktināmākṣarāṇi hiṅkāra iti ; etat tryakṣaraṁ bhaktināma । prastāva iti ca bhaktestryakṣarameva nāma ; tat pūrveṇa samam ॥

ādiriti dvyakṣaram ; saptavidhasya sāmnaḥ saṅkhyāpūraṇe oṅkāraḥ ādirityucyate । pratihāra iti caturakṣaram । tata ihaikamakṣaramavacchidya ādyakṣarayoḥ prakṣipyate ; tena tat samameva bhavati ॥

udgītha iti tryakṣaram upadrava iti caturakṣaraṁ tribhistribhiḥ samaṁ bhavati । akṣaramatiśiṣyate atiricyate । tena vaiṣaṁye prāpte, sāmnaḥ samatvakaraṇāya āha — tadekamapi sadakṣaramiti tryakṣarameva bhavati । ataḥ tat samam ॥

nidhanamiti tryakṣaraṁ tatsamameva bhavati । evaṁ tryakṣarasamatayā sāmatvaṁ sampādya yathāprāptānyevākṣarāṇi saṅkhyāyante — tāni ha vā etāni saptabhaktināmākṣarāṇi dvāviṁśatiḥ ॥

tatraikaviṁśatyakṣarasaṅkhyayā ādityamāpnoti mṛtyum । yasmādekaviṁśaḥ itaḥ asmāllokāt asāvādityaḥ saṅkhyayā । ‘dvādaśa māsāḥ pañcartavastraya ime lokā asāvāditya ekaviṁśaḥ’ (ai. brā. 4 । 5), (tāṁ. brā. 10 । 1 । 10) iti śruteḥ ; atiśiṣṭena dvāviṁśenākṣareṇa paraṁ mṛtyoḥ ādityāt jayati āpnotītyarthaḥ । yacca tadādityātparam ; kiṁ tat ? nākam , kamiti sukhaṁ tasya pratiṣedho'kaṁ tanna bhavatīti nākam , kamevetyarthaḥ, amṛtyuviṣayatvāt । viśokaṁ ca tat vigataśokaṁ mānasaduḥkharahitamityarthaḥ — tadāpnotīti ॥

uktasyaiva piṇḍitārthamāha — ekaviṁśatisaṅkhyayā ādityasya jayamanu, paro ha, asya evaṁvidaḥ ādityajayāt mṛtyugocarāt paro jayo bhavati, dvāviṁśatyakṣarasaṅkhyayetyarthaḥ । ya etadevaṁ vidvānityādyuktārtham , tasyaitadyathoktaṁ phalamiti । dvirabhyāsaḥ sāptavidhyasamāptyarthaḥ ॥

vinā nāmagrahaṇaṁ pañcavidhasya saptavidhasya ca sāmna upāsanamuktam । athedānīṁ gāyatrādināmagrahaṇapūrvakaṁ viśiṣṭaphalāni sāmopāsanāntarāṇyucyante । yathākramaṁ gāyatrādīnāṁ karmaṇi prayogaḥ, tathaiva mano hiṅkāraḥ, manasaḥ sarvakaraṇavṛttīnāṁ prāthamyāt । tadānantaryāt vāk prastāvaḥ ; cakṣuḥ udgīthaḥ, śraiṣṭhyāt । śrotraṁ pratihāraḥ, pratihṛtatvāt । prāṇo nidhanam , yathoktānāṁ prāṇe nidhanātsvāpakāle । etadgāyatraṁ sāma prāṇeṣu protam , gāyatryāḥ prāṇasaṁstutatvāt ॥

saḥ, ya evametadgāyatraṁ prāṇeṣu protaṁ veda, prāṇī bhavati ; avikalakaraṇo bhavatītyetat । sarvamāyureti, śataṁ varṣāṇi sarvamāyuḥ puruṣasya iti śruteḥ । jyok ujjvalaḥ san jīvati । mahān bhavati prajādibhiḥ । mahāṁśca kīrtyā । gāyatropāsakasya etat vrataṁ bhavati, yat mahāmanāḥ akṣudracittaḥ syādityarthaḥ ॥

abhimanthati sa hiṅkāraḥ, prāthaṁyāt । agnerdhūmo jāyate sa prastāvaḥ, ānantaryāt । jvalati sa udgīthaḥ, haviḥsambandhācchraiṣṭhyaṁ jvalanasya । aṅgārā bhavanti sa pratihāraḥ, aṅgārāṇāṁ pratihṛtatvāt । upaśamaḥ, sāvaśeṣatvādagneḥ, saṁśamaḥ niḥśeṣopaśamaḥ ; samāptisāmānyānnidhanam । etadrathantaram agnau protam । manthane hi agnirgīyate ॥

sa ya ityādi pūrvavat । brahmavarcasī vṛttasvādhyāyanimittaṁ tejo brahmavarcasam । tejastu kevalaṁ tviḍbhāvaḥ । annādo dīptāgniḥ । na pratyak , agnerabhimukho na ācāmet na bhakṣayetkiñcit ; na niṣṭhīvet śleṣmanirasanaṁ ca na kuryāt ; tadvratam ॥

upamantrayate saṅketaṁ karoti, prāthamyāt sa hiṅkāraḥ । jñapayate toṣayati, sa prastāvaḥ । sahaśayanam ekaparyaṅkagamanam , sa udgīthaḥ, śraiṣṭhyāt । prati strīṁ śayanaṁ striyā abhimukhībhāvaḥ, sa pratihāraḥ । kālaṁ gacchati maithunena, pāraṁ samāptiṁ gacchati tannidhanam ; etadvāmadevyaṁ mithune protam , vāyvambumithunasambandhāt ॥

sa ya ityādi pūrvavat । mithunībhavati avidhuro bhavatītyarthaḥ । mithunānmithunātprajāyate iti amogharetastvamucyate । na kāñcana, kāñcidapi striyaṁ svātmatalpaprāptāṁ na pariharet samāgamārthinīm , vāmadevyasāmopāsanāṅgatvena vidhānāt । etasmādanyatra pratiṣedhasmṛtayaḥ । vacanaprāmāṇyācca dharmāvagaterna pratiṣedhaśāstreṇāsya virodhaḥ ॥

udyansavitā sa hiṅkāraḥ, prāthaṁyāddarśanasya । uditaḥ prastāvaḥ, prastavanahetutvātkarmaṇām । madhyandina udgīthaḥ, śraiṣṭhyāt । aparāhṇaḥ pratihāraḥ, paśvādīnāṁ gṛhānprati haraṇāt । yadastaṁ yaṁstannidhanam , rātrau gṛhe nidhānātprāṇinām । etadbṛhat āditye protam , bṛhataḥ ādityadaivatyatvāt ॥

sa ya ityādi pūrvavat । tapantaṁ na nindet ; tadvratam ॥

abhrāṇi abbharaṇāt । meghaḥ udakasektṛtvāt । uktārthamanyat । etadvairūpaṁ nāma sāma parjanye protam । anekarūpatvāt abhrādibhiḥ parjanyasya, vairūpyam ॥

virūpāṁśca surūpāṁścājāviprabhṛtīnpaśūnavarundhe prāpnotītyarthaḥ । varṣantaṁ na nindet tadvratam ॥

vasanto hiṅkāraḥ, prāthamyāt । grīṣmaḥ prastāvaḥ ityādi pūrvavat ॥

etadvairājamṛtuṣu protaṁ veda, virājati ṛtuvat — yathā ṛtavaḥ ārtavairdharmairvirājante, evaṁ prajādibhirvidvāniti । uktamanyam । ṛtūnna nindet , tadvratam ॥

pṛthivī hiṅkāra ityādi pūrvavat । śakvarya iti nityaṁ bahuvacanaṁ revatya iva । lokeṣu protāḥ ॥

lokī bhavati lokaphalena yujyata ityarthaḥ । lokānna nindet , tadvratam ॥

ajā hiṅkāra ityādi pūrvavat । paśuṣu protāḥ ॥

paśūn na nindet , tadvratam ॥

loma hiṅkāraḥ, dehāvayavānāṁ prāthamyāt । tvak prastāvaḥ, ānantaryāt । māṁsam udgīthaḥ, śraiṣṭhyāt । asthi pratihāraḥ, pratihṛtatvāt । majjā nidhanam , āntyāt । etadyajñāyajñīyaṁ nāma sāma dehāvayaveṣu protam ॥

aṅgī bhavati samagrāṅgo bhavatītyarthaḥ । nāṅgena hastapādādinā vihūrchati na kuṭilībhavati, paṅguḥ kuṇī vā ityarthaḥ । saṁvatsaraṁ saṁvatsaramātraṁ majjño māṁsāni nāśnīyāt na bhakṣayet । bahuvacanaṁ matsyopalakṣaṇārtham । majjño nāśnīyāt sarvadaiva nāśnīyāditi vā, tadvratam ॥

agniḥ hiṅkāraḥ, prathamasthānatvāt । vāyuḥ prastāvaḥ, ānantaryasāmānyāt । ādityaḥ udgīthaḥ, śraiṣṭhyāt । nakṣatrāṇi pratihāraḥ, pratihṛtatvāt । candramā nidhanam , karmiṇāṁ tannidhanāt । etadrājanaṁ devatāsu protam , devatānāṁ dīptimattvāt ॥

vidvatphalam — etāsāmevāgnyādīnāṁ devatānāṁ salokatāṁ samānalokatāṁ sārṣṭitāṁ samānarddhitvaṁ sāyujyaṁ sayugbhāvam ekadehadehitvamityetat , vā - śabdo'tra lupto draṣṭavyaḥ ; salokatāṁ vā ityādi ; bhāvanāviśeṣataḥ phalaviśeṣopapatteḥ । gacchati prāpnoti ; samuccayānupapatteśca । brāhmaṇān na nindet , tadvratam । ‘ete vai devāḥ pratyakṣaṁ yadbrāhmaṇāḥ’ ( ? ) iti śruteḥ brāhmaṇanindā devatānindaiveti ॥

trayī vidyā hiṅkāraḥ । agnyādisāmna ānantaryaṁ trayīvidyāyā agnyādikāryatvaśruteḥ । hiṅkāraḥ prāthaṁyātsarvakartavyānām । traya ime lokāstatkāryatvādanantarā iti prastāvaḥ । agnyādīnāmudgīthatvaṁ śraiṣṭhyāt । nakṣatrādīnāṁ pratihṛtatvātpratihāratvam । sarpādīnāṁ dhakārasāmānyānnidhanatvam । etatsāma nāmaviśeṣābhāvātsāmasamudāyaḥ sāmaśabdaḥ sarvasmin protam । trayīvidyādi hi sarvam । trayīvidyādidṛṣṭyā hiṅkārādisāmabhaktaya upāsyāḥ । atīteṣvapi sāmopāsaneṣu yeṣu yeṣu protaṁ yadyatsāma, taddṛṣṭyā tadupāsyamiti । karmāṅgānāṁ dṛṣṭiviśeṣeṇevājyasya saṁskāryatvāt ॥

sarvaviṣayasāmavidaḥ phalam — sarvaṁ ha bhavati sarveśvaro bhavatītyarthaḥ । nirupacaritasarvabhāve hi diksthebhyo baliprāptyanupapattiḥ ॥

tat etasminnarthe eṣaḥ ślokaḥ mantro'pyasti । yāni pañcadhā pañcaprakāreṇa hiṅkārādivibhāgaiḥ proktāni trīṇi trīṇi trayīvidyādīni, tebhyaḥ pañcatrikebhyaḥ jyāyaḥ mahattaraṁ paraṁ ca vyatiriktam anyat vastvantaraṁ nāsti na vidyata ityarthaḥ । tatraiva hi sarvasyāntarbhāvaḥ ॥

yaḥ tat yathoktaṁ sarvātmakaṁ sāma veda, sa veda sarvaṁ sa sarvajño bhavatītyarthaḥ । sarvā diśaḥ sarvadiksthā asmai evaṁvide baliṁ bhogaṁ haranti prāpayantītyarthaḥ । sarvam asmi bhavāmi iti evam etatsāma upāsīta, tasya etadeva vratam । dviruktiḥ sāmopāsanasamāptyarthā ॥

sāmopāsanaprasaṅgena gānaviśeṣādisampat udgāturupadiśyate, phalaviśeṣasambandhāt । vinardi viśiṣṭo nardaḥ svaraviśeṣaḥ ṛṣabhakūjitasamo'syāstīti vinardi gānamiti vākyaśeṣaḥ । tacca sāmnaḥ sambandhi paśubhyo hitaṁ paśavyam agneḥ agnidevatyaṁ ca udgīthaḥ udgānam । tadahamevaṁviśiṣṭaṁ vṛṇe prārthaye iti kaścidyajamānaḥ udgātā vā manyate । aniruktaḥ amukasamaḥ ityaviśeṣitaḥ prajāpateḥ prajāpatidevatyaḥ sa gānaviśeṣaḥ, āniruktyātprajāpateḥ । niruktaḥ spaṣṭaḥ । somasya somadevatyaḥ sa udgītha ityarthaḥ । mṛdu ślakṣṇaṁ ca gānaṁ vāyoḥ vāyudevatyaṁ tat । ślakṣṇaṁ balavacca prayatnādhikyopetaṁ ca indrasya aindraṁ tadgānam । krauñcaṁ krauñcapakṣininādasamaṁ bṛhaspateḥ bārhaspatyaṁ tat । apadhvāntaṁ bhinnakāṁsyasvarasamaṁ varuṇasya etadgānam । tānsarvānevopaseveta prayuñjīta vāruṇaṁ tvevaikaṁ varjayet ॥

amṛtatvaṁ devebhya āgāyāni sādhayāni ; svadhāṁ pitṛbhya āgāyāni ; āśāṁ manuṣyebhyaḥ, āśāṁ prārthanāṁ prārthitamityetat ; tṛṇodakaṁ paśubhyaḥ ; svargaṁ lokaṁ yajamānāya ; annam ātmane mahyam āgāyāni ; ityetāni manasā cintayan dhyāyan apramattaḥ svaroṣmavyañjanādibhyaḥ stuvīta ॥

sarve svarā akārādaya indrasya balakarmaṇaḥ prāṇasya ātmānaḥ dehāvayavasthānīyāḥ । sarve ūṣmāṇaḥ śaṣasahādayaḥ prajāpatervirājaḥ kaśyapasya vā ātmānaḥ । sarve sparśāḥ kādayo vyañjanāni mṛtyorātmānaḥ tamevaṁvidamudgātāraṁ yadi kaścit svareṣūpālabheta — svarastvayā duṣṭaḥ prayukta iti, evamupālabdhaḥ indraṁ prāṇamīśvaraṁ śaraṇam āśrayaṁ prapanno'bhūvaṁ svarānprayuñjāno'ham , sa indraḥ yattava vaktavyaṁ tvā tvāṁ prati vakṣyati sa eva deva uttaraṁ dāsyatītyenaṁ brūyāt ॥

atha yadyenamūṣmasu tathaivopālabheta, prajāpatiṁ śaraṇaṁ prapanno'bhūvam , sa tvā prati pekṣyati sañcūrṇayiṣyatītyenaṁ brūyāt । atha yadyenaṁ sparśeṣūpālabheta, mṛtyuṁ śaraṇaṁ prapanno'bhūvam , sa tvā prati dhakṣyati bhasmīkariṣyatītyenaṁ brūyāt ॥

yata indrādyātmānaḥ svarādayaḥ, ataḥ sarve svarāḥ ghoṣavantaḥ balavanto vaktavyāḥ । tathā

ahamindre balaṁ dadāni balamādadhānīti । tathā sarve ūṣmāṇaḥ agrastāḥ antarapraveśitāḥ anirastāḥ bahiraprakṣiptāḥ vivṛtāḥ vivṛtaprayatnopetāḥ । prajāpaterātmānaṁ paridadāni prayacchānīti । sarve sparśāḥ leśena śanakaiḥ anabhinihitāḥ anabhinikṣiptā vaktavyāḥ । mṛtyorātmānaṁ bālāniva śanakaiḥ pariharan mṛtyorātmānaṁ pariharāṇīti ॥

oṅkārasyopāsanavidhyarthaṁ trayo dharmaskandhā ityādyārabhyate । naivaṁ mantavyaṁ sāmāvayavabhūtasyaivodgīthādilakṣaṇasyoṅkārasyopāsanātphalaṁ prāpyata iti ; kiṁ tarhi, yatsarvairapi sāmopāsanaiḥ karmabhiścāprāpyaṁ tatphalamamṛtatvaṁ kevalādoṅkāropāsanātprāpyata iti । tatstutyarthaṁ sāmaprakaraṇe tadupanyāsaḥ । trayaḥ trisaṅkhyākā dharmasya skandhāḥ dharmaskandhāḥ dharmapravibhāgā ityarthaḥ ; ke te iti, āha — yajñaḥ agnihotrādiḥ, adhyayanaṁ saniyamasya ṛgāderabhyāsaḥ, dānaṁ bahirvedi yathāśakti dravyasaṁvibhāgo bhikṣamāṇebhyaḥ, iti eṣaḥ prathamaḥ dharmaskandhaḥ gṛhasthasamavetatvāt tannirvartakena gṛhasthena nirdiśyate ; prathamaḥ eka ityarthaḥ, dvitīyatṛtīyaśravaṇāt na ādyārthaḥ । tapa eva dvitīyaḥ ; tapa iti kṛcchracāndrāyaṇādi tadvān tāpasaḥ parivrāḍvā, na brahmasaṁsthaḥ āśramadharmamātrasaṁsthaḥ, brahmasaṁsthasya tu amṛtatvaśravaṇāt ; dvitīyaḥ dharmaskandhaḥ । brahmacārī ācāryakule vastuṁ śīlamasyetyācāryakulavāsī । atyantaṁ yāvajjīvam ātmānaṁ niyamaiḥ ācāryakule avasādayan kṣapayan dehaṁ tṛtīyaḥ dharmaskandhaḥ । atyantamityādiviśeṣaṇānnaiṣṭhika iti gamyate । upakurvāṇasya svādhyāyagrahaṇārthatvāt na puṇyalokatvaṁ brahmacaryeṇa । sarva ete trayo'pyāśramiṇaḥ yathoktairdharmaiḥ puṇyalokā bhavanti ; puṇyo loko yeṣāṁ ta ime puṇyalokā āśramiṇo bhavanti । avaśiṣṭastvanuktaḥ parivrāṭ turīyaḥ brahmasaṁsthāḥ brahmaṇi samyaksthitaḥ, so'mṛtatvaṁ puṇyalokavilakṣaṇamamaraṇabhāvamātyantikam eti, na āpekṣikam , devādyamṛtatvavat , puṇyalokātpṛthak amṛtatvasya vibhāgakaraṇāt ॥

yadi ca puṇyalokātiśayamātramamṛtatvamabhaviṣyat , tataḥ puṇyalokatvādvibhaktaṁ nāvakṣyat । vibhaktopadeśācca ātyantikamamṛtatvamiti gamyate । atra ca āśramadharmaphalopanyāsaḥ praṇavasevāstutyarthaḥ, na tatphalavidhyarthaḥ, stutaye ca praṇavasevāyāḥ, āśramadharmaphalavidhaye ca, iti hi bhidyeta vākyam । tasmātsmṛtiprasiddhāśramaphalānuvādena praṇavasevāphalamamṛtatvaṁ bruvan praṇavasevāṁ stauti । yathā pūrṇavarmaṇaḥ sevā bhaktaparidhānamātraphalā, rājavarmaṇastu sevā rājyatulyaphaleti — tadvat । praṇavaśca tatsatyaṁ paraṁ brahma tatpratīkatvāt । ‘etaddhyevākṣaraṁ brahma etaddhyevākṣaraṁ param’ (ka. u. 1 । 2 । 16) ityādyāmnānātkāṭhake, yuktaṁ tatsevāto'mṛtatvam ॥

atra āhuḥ kecit — caturṇāmāśramiṇāmaviśeṣeṇa svadharmānuṣṭhānātpuṇyalokatā ihoktā jñānavarjitānām ‘sarva ete puṇyalokā bhavanti’ iti । nātra parivrāḍavaśeṣitaḥ ; parivrājakasyāpi jñānaṁ yamā niyamāśca tapa eveti ; tapa eva dvitīya ityatra tapaḥ — śabdena parivrāṭtāpasau gṛhītau । atasteṣāmeva caturṇāṁ yo brahmasaṁsthaḥ praṇavasevakaḥ so'mṛtatvametīti caturṇāmadhikṛtatvāviśeṣāt , brahmasaṁsthatve'pratiṣedhācca, svakarmacchidre ca brahmasaṁsthatāyāṁ sāmarthyopapatteḥ । na ca yavavarāhādiśabdavat brahmasaṁsthaśabdaḥ parivrājake rūḍhaḥ, brahmaṇi saṁsthitinimittamupādāya pravṛttatvāt । na hi rūḍhiśabdā nimittamupādadate । sarveṣāṁ ca brahmaṇi sthitirupapadyate । yatra yatra nimittamasti brahmaṇi saṁsthitiḥ, tasya tasya nimittavato vācakaṁ santaṁ brahmasaṁsthaśabdaṁ parivrāḍekaviṣaye saṅkoce kāraṇābhāvāt niroddhumayuktam । na ca pārivrājyāśramadharmamātreṇāmṛtatvam , jñānānarthakyaprasaṅgāt । pārivrājyadharmayuktameva jñānamamṛtatvasādhanamiti cet , na, āśramadharmatvāviśeṣāt । dharmo vā jñānaviśiṣṭo'mṛtatvasādhanamityetadapi sarvāśramadharmāṇāmaviśiṣṭam । na ca vacanamasti parivrājakasyaiva brahmasaṁsthasya mokṣaḥ, nānyeṣām iti । jñānānmokṣa iti ca sarvopaniṣadāṁ siddhāntaḥ । tasmādya eva brahmasaṁsthaḥ svāśramavihitadharmavatām , so'mṛtatvametīti ॥

na, karmanimittavidyāpratyayayorvirodhāt । kartrādikārakakriyāphalabhedapratyayavattvaṁ hi nimittamupādāya idaṁ kuru idaṁ mā kārṣīḥ iti karmavidhayaḥ pravṛttāḥ । tacca nimittaṁ na śāstrakṛtam , sarvaprāṇiṣu darśanāt । ‘sat . . . . . ekamevādvitīyam’ (chā. u. 6 । 2 । 1) ‘ātmaivedaṁ sarvam’ (chā. u. 7 । 26 । 2) ‘brahmaivedaṁ sarvam’ iti śāstrajanyaḥ pratyayo vidyārūpaḥ svābhāvikaṁ kriyākārakaphalabhedapratyayaṁ karmavidhinimittamanupamṛdya na jāyate, bhedābhedapratyayayorvirodhāt । na hi taimirikadvicandrādibhedapratyayamanupamṛdya timirāpagame candrādyekatvapratyaya upajāyate, vidyāvidyāpratyayayorvirodhāt । tatraivaṁ sati yaṁ bhedapratyayamupādāya karmavidhayaḥ pravṛttāḥ, sa yasyopamarditaḥ ‘sat . . . ekamevādvitīyam’ (chā. u. 6 । 2 । 1) ‘tatsatyam’ (chā. u. 6 । 8 । 7) ‘vikārabhedo'nṛtam’ (chā. u. 6 । 1 । 4) ityetadvākyapramāṇajanitenaikatvapratyayena, sa sarvakarmabhyo nivṛttaḥ, nimittanivṛtteḥ ; sa ca nivṛttakarmā brahmasaṁstha ucyate ; sa ca parivrāḍeva, anyasyāsambhavāt , anyo hi anivṛttabhedapratyayaḥ so'nyatpaśyañśṛṇvanmanvāno vijānannidaṁ kṛtvedaṁ prāpnuyāmiti hi manyate । tasyaivaṁ kurvato na brahmasaṁsthatā, vācārambhaṇamātravikārānṛtābhisandhipratyayavattvāt । na ca asatyamityupamardite bhedapratyaye satyamidamanena kartavyaṁ mayeti pramāṇaprameyabuddhirupapadyate — ākāśa iva talamalabuddhirvivekinaḥ । upamardite'pi bhedapratyaye karmabhyo na nivartate cet , prāgiva bhedapratyayānupamardanādekatvapratyayavidhāyakaṁ vākyamapramāṇīkṛtaṁ syāt । abhakṣyabhakṣaṇādipratiṣedhavākyānāṁ prāmāṇyavat yuktamekatvavākyasyāpi prāmāṇyam , sarvopaniṣadāṁ tatparatvāt । karmavidhīnāmaprāmāṇyaprasaṅga iti cet , na, anupamarditabhedapratyayavatpuruṣaviṣaye prāmāṇyopapatteḥ svapnādipratyaya iva prākprabodhāt । vivekināmakaraṇāt karmavidhiprāmāṇyoccheda iti cet , na, kāṁyavidhyanucchedadarśanāt । na hi, kāmātmatā na praśastetyevaṁ vijñānavadbhiḥ kāṁyāni karmāṇi nānuṣṭhīyanta iti, kāṁyakarmavidhaya ucchidyante, anuṣṭhīyanta eva kāmibhiriti ; tathā brahmasaṁsthairbrahmavidbhirnānuṣṭhīyante karmāṇīti na tadvidhaya ucchidyante, abrahmavidbhiranuṣṭhīyanta eveti । parivrājakānāṁ bhikṣācaraṇādivat utpannaikatvapratyayānāmapi gṛhasthādīnāmagrihotrādikarmānivṛttiriti cet , na, prāmāṇyacintāyāṁ puruṣapravṛtteradṛṣṭāntatvāt — na hi, nābhicarediti pratiṣiddhamapyabhicaraṇaṁ kaścitkurvandṛṣṭa iti, śatrau dveṣarahitenāpi vivekinā abhicaraṇaṁ kriyate । na ca karmavidhipravṛttinimitte bhedapratyaye bādhite agnihotrādau pravartakaṁ nimittamasti, parivrājakasyeva bhikṣācaraṇādau bubhukṣādi pravartakam । ihāpyakaraṇe pratyavāyabhayaṁ pravartakamiti cet , na, bhedapratyayavato'dhikṛtatvāt । bhedapratyayavān anupamarditabhedabuddhirvidyayā yaḥ, sa karmaṇyadhikṛta ityavocāma ; yo hi adhikṛtaḥ karmaṇi, tasya tadakaraṇe pratyavāyaḥ ; na nivṛttādhikārasya, gṛhasthasyeva, brahmacāriṇo viśeṣadharmānanuṣṭhāne । evaṁ tarhi sarvaḥ svāśramasthaḥ utpannaikatvapratyayaḥ parivrāḍiti cet , na, svasvāmitvabhedabuddhyanivṛtteḥ, karmārthatvācca itarāśramāṇām — ‘atha karma kurvīya’ (bṛ. u. 1 । 4 । 17) iti śruteḥ । tasmāt svasvāmitvābhāvāt bhikṣureka eva parivrāṭ , na gṛhasthādiḥ । ekatvapratyayavidhijanitena pratyayena vidhinimittabhedapratyayasyopamarditatvāt yamaniyamādyanupapattiḥ parivrājakasyeti cet , na, bubhukṣādinā ekatvapratyayātpracyāvitasyopapatteḥ, nivṛttyarthatvāt । na ca pratiṣiddhasevāprāptiḥ, ekatvapratyayotpatteḥ prāgeva pratiṣiddhatvāt । na hi rātrau kūpe kaṇṭake vā patitaḥ udite'pi savitari patati tasminneva । tasmāt siddhaṁ nivṛttakarmā bhikṣuka eva brahmasaṁstha iti । yatpunaruktaṁ sarveṣāṁ jñānavarjitānāṁ puṇyalokateti — satyametat । yaccoktaṁ tapaḥśabdena parivrāḍapyukta iti — etadasat । kasmāt ? parivrājakasyaiva nivṛttabhedapratyayasya brahmasaṁsthatāsambhavāt । sa eva hi avaśeṣita ityavocāma । ekatvavijñānavato'gnihotrādivattaponivṛtteśca । bhedabuddhimata eva hi tapaḥkartavyatā syāt । etena karmacchidre brahmasaṁsthatāsāmarthyam , apratiṣedhaśca pratyuktaḥ । tathā jñānavāneva nivṛttakarmā parivrāḍiti jñānavaiyarthyaṁ pratyuktam । yatpunaruktaṁ yavavarāhādiśabdavatparivrājake na rūḍho brahmasaṁsthaśabda iti, tatparihṛtam ; tasyaiva brahmasaṁsthatāsambhavānnānyasyeti । yatpunaruktaṁ rūḍhaśabdāḥ nimittaṁ nopādadata iti, tanna, gṛhasthatakṣaparivrājakādiśabdadarśanāt । gṛhasthitipārivrājyatakṣaṇādinimittopādānā api, gṛhasthaparivrājakāvāśramiviśeṣe, viśiṣṭajātimati ca takṣeti, rūḍhā dṛśyante śabdāḥ । na yatra yatra nimittāni tatra tatra vartante, prasiddhyabhāvāt । tathā ihāpi brahmasaṁsthaśabdo nivṛttasarvakarmatatsādhanaparivrāḍekaviṣaye'tyāśramiṇi paramahaṁsākhye vṛtta iha bhavitumarhati, mukhyāmṛtatvaphalaśravaṇāt । ataścedamevaikaṁ vedoktaṁ pārivrājyam , na yajñopavītatridaṇḍakamaṇḍalvādiparigraha iti ; ‘muṇḍo'parigraho'saṅgaḥ’ (jā. u. 5) iti ca । śrutiḥ ‘atyāśramibhyaḥ paramaṁ pavitram’ (śve. u. 6 । 21) ityādi ca śvetāśvatarīye ; ‘nistutirnirnamaskāraḥ’ (mo. dha. 242 । 9) ityādismṛtibhyaśca ; ‘tasmātkarma na kurvanti yatayaḥ pāradarśinaḥ । ’ (mo. dha. 241 । 7)‘tasmādaliṅgo dharmajño'vyaktaliṅgaḥ’ (aśva. 46 । 51) (va. 10 । 12) ityādismṛtibhyaśca ॥

yattu sāṅkhyaiḥ karmatyāgo'bhyupagamyate, kriyākārakaphalabhedabuddheḥ satyatvābhyupagamāt , tanmṛṣā । yacca bauddhaiḥ śūnyatābhyupagamāt akartṛtvamabhyupagamyate, tadapyasat , tadabhyupagantuḥ sattvābhyupagamāt । yacca ajñairalasatayā akartṛtvābhyupagamaḥ, so'pyasat , kārakabuddheranivartitatvātpramāṇena । tasmāt vedāntapramāṇajanitaikatvapratyayavata eva karmanivṛttilakṣaṇaṁ pārivrājyaṁ brahmasaṁsthatvaṁ ceti siddham । etena gṛhasthasyaikatvavijñāne sati pārivrājyamarthasiddham ॥

nanu agnyutsādanadoṣabhāksyāt parivrajan — ‘vīrahā vā eṣa devānāṁ yo'grimudvāsayate’ (tai. saṁ. 1 । 5 । 2) iti śruteḥ, na, daivotsāditatvāt , utsanna eva hi sa ekatvadarśane jāte — ‘apāgādagneragnitvam’ (chā. u. 6 । 4 । 1) iti śruteḥ । ato na doṣabhāk gṛhasthaḥ parivrajanniti ॥

prajāpatiḥ virāṭ kaśyapo vā, lokān uddiśya teṣu sārajighṛkṣayā abhyatapat abhitāpaṁ kṛtavān dhyānaṁ tapaḥ kṛtavānityarthaḥ, tebhyaḥ abhitaptebhyaḥ sārabhūtā trayī vidyā samprāsravat prajāpatermanasi pratyabhādityarthaḥ । tāmabhyatapat — pūrvavat । tasyā abhitaptāyāḥ etānyakṣarāṇi samprāsravanta bhūrbhuvaḥ svariti vyāhṛtayaḥ ॥

tāni akṣarāṇi abhyatapat , tebhyaḥ abhitaptebhyaḥ oṅkāraḥ samprāsravat । tat brahma kīdṛśamiti, āha — tadyathā śaṅkunā parṇanālena sarvāṇi parṇāni patrāvayavajātāni santṛṇṇāni nividdhāni vyāptānītyarthaḥ । evam oṅkāreṇa brahmaṇā paramātmanaḥ pratīkabhūtena sarvā vāk śabdajātaṁ santṛṇṇā — ‘akāro vai sarvā vāk’ (ai. ā. 2 । 3 । 7) ityādiśruteḥ । paramātmavikāraśca nāmadheyamātram ityataḥ oṅkāra evedaṁ sarvamiti । dvirabhyāsaḥ ādarārthaḥ । lokādiniṣpādanakathanam oṅkārastutyarthamiti ॥

brahmavādino vadanti, yatprātaḥsavanaṁ prasiddhaṁ tadvasūnām । taiśca prātaḥsavanasambaddho'yaṁ loko vaśīkṛtaḥ prātaḥsavaneśānaiḥ । tathā rudaॆrmādhyandinasavaneśānaiḥ antarikṣalokaḥ । ādityaiśca viśvairdevaiśca tṛtīyasavaneśānaistṛtīyo loko vaśīkṛtaḥ । iti yajamānasya loko'nyaḥ pariśiṣṭo na vidyate ॥

ataḥ kva tarhi yajamānasya lokaḥ, yadarthaṁ yajate ; na kvacilloko'stītyabhiprāyaḥ — ‘lokāya vai yajate yo yajate’ ( ? ) iti śruteḥ । lokābhāve ca sa yo yajamānaḥ taṁ lokasvīkaraṇopāyaṁ sāmahomamantrotthānalakṣaṇaṁ na vidyāt na vijānīyāt , so'jñaḥ kathaṁ kuryāt yajñam , na kathañcana tasya kartṛtvamupapadyata ityarthaḥ । sāmādivijñānastutiparatvāt na aviduṣaḥ kartṛtvaṁ karmamātravidaḥ pratiṣidhyate — stutaye ca sāmādivijñānasya, avidvatkartṛtvapratiṣedhāya ca iti hi bhidyeta vākyam । ādye ca auṣastye kāṇḍe aviduṣo'pi karmāstīti hetumavocāma । atha etadvakṣyamāṇaṁ sāmādyupāyaṁ vidvānkuryāt ॥

kiṁ tadvedyamiti, āha — purā pūrvaṁ prātaranuvākasya śastrasya prārambhāt jaghanena gārhapatyasya paścāt udaṅmukhaḥ san upaviśya saḥ vāsavaṁ vasudaivatyaṁ sāma abhigāyati ॥

lokadvāram asya pṛthivīlokasya prāptaye dvāram apāvṛṇu he agne tena dvāreṇa paśyema tvā tvāṁ rājyāyeti ॥

atha anantaraṁ juhoti anena mantreṇa — namo'gnaye prahvībhūtāḥ tubhyaṁ vayaṁ pṛthivīkṣite pṛthivīnivāsāya lokakṣite lokanivāsāya, pṛthivīlokanivāsāyetyarthaḥ ; lokaṁ me mahyaṁ yajamānāya vinda labhasva ; eṣa vai mama yajamānasya lokaḥ etā gantā asmi ॥

atra asmiṁlloke yajamānaḥ aham āyuṣaḥ parastāt ūrdhvaṁ mṛtaḥ san ityarthaḥ । svāheti juhoti । apajahi apanaya parighaṁ lokadvārārgalam — iti etaṁ mantram uktvā uttiṣṭhati । evametairvasubhyaḥ prātaḥsavanasambaddho loko niṣkrītaḥ syāt । tataste prātaḥsavanaṁ vasavo yajamānāya samprayacchanti ॥

tathā āgnīdhrīyasya dakṣiṇāgneḥ jaghanena udaṅmukha upaviśya saḥ raudraṁ sāma abhigāyati yajamānaḥ rudradaivatyaṁ vairājyāya ॥

antarikṣakṣita ityādi samānam ॥

tathā āhavanīyasyodaṅmukha upaviśya saḥ ādityadaivatyam ādityaṁ vaiśvadevaṁ ca sāma abhigāyati krameṇa svārājyāya sāmrājyāya ॥

divikṣidbhya ityevamādi samānamanyat । vindata apahata iti bahuvacanamātraṁ viśeṣaḥ । yājamānaṁ tvetat , etāsmyatra yajamāna ityādiliṅgāt ॥

eṣa ha vai yajamānaḥ evaṁvit yathoktasya sāmādervidvān yajñasya mātrāṁ yajñayāthātmyaṁ veda yathoktam । ya evaṁ vedeti dviruktiradhyāyaparisamāptyarthā ॥