śrīmacchaṅkarabhagavatpūjyapādaviracitam
atha yadidamasminbrahmapure daharaṁ puṇḍarīkaṁ veśma daharo'sminnantarākāśastasminyadantastadanveṣṭavyaṁ tadvāva vijijñāsitavyamiti ॥ 1 ॥
taṁ cedbrūyuryadidamasminbrahmapure daharaṁ puṇḍarīkaṁ veśma daharo'sminnantarākāśaḥ kiṁ tadatra vidyate yadanveṣṭavyaṁ yadvāva vijijñāsitavyamiti sa brūyāt ॥ 2 ॥
yāvānvā ayamākāśastāvāneṣo'ntarhṛdaya ākāśa ubhe asmindyāvāpṛthivī antareva samāhite ubhāvagniśca vāyuśca sūryācandramasāvubhau vidyunnakṣatrāṇi yaccāsyehāsti yacca nāsti sarvaṁ tadasminsamāhitamiti ॥ 3 ॥
taṁ cedbrūyurasmiꣳścedidaṁ brahmapure sarvaꣳ samāhitaꣳ sarvāṇi ca bhūtāni sarve ca kāmā yadaitajjarā vāpnoti pradhvaṁsate vā kiṁ tato'tiśiṣyata iti ॥ 4 ॥
sa brūyānnāsya jarayaitajjīryati na vadhenāsya hanyata etatsatyaṁ brahmapuramasminkāmāḥ samāhitā eṣa ātmāpahatapāpmā vijaro vimṛtyurviśoko vijighatso'pipāsaḥ satyakāmaḥ satyasaṅkalpo yathā hyeveha prajā anvāviśanti yathānuśāsanaṁ yaṁ yamantamabhikāmā bhavanti yaṁ janapadaṁ yaṁ kṣetrabhāgaṁ taṁ tamevopajīvanti ॥ 5 ॥
tadyatheha karmajito lokaḥ kṣīyata evamevāmutra puṇyajito lokaḥ kṣīyate tadya ihātmānamananuvidya vrajantyetāꣳśca satyānkāmāꣳsteṣāꣳ sarveṣu lokeṣvakāmacāro bhavatyatha ya ihātmānamanuvidya vrajantyetāꣳśca satyānkāmāṁsteṣāꣳ sarveṣu lokeṣu kāmacāro bhavati ॥ 6 ॥
sa yadi pitṛlokakāmo bhavati saṅkalpādevāsya pitaraḥ samuttiṣṭhanti tena pitṛlokena sampanno mahīyate ॥ 1 ॥
atha yadi strīlokakāmo bhavati saṅkalpādevāsya striyaḥ samuttiṣṭhanti tena strīlokena sampanno mahīyate ॥ 9 ॥
yaṁ yamantamabhikāmo bhavati yaṁ kāmaṁ kāmayate so'sya saṅkalpādeva samuttiṣṭhati tena sampanno mahīyate ॥ 10 ॥
ta ime satyāḥ kāmā anṛtāpidhānāsteṣāṁ satyānāṁ satāmanṛtamapidhānaṁ yo yo hyasyetaḥ praiti na tamiha darśanāya labhate ॥ 1 ॥
atha ye cāsyeha jīvā ye ca pretā yaccānyadicchanna labhate sarvaṁ tadatra gatvā vindate'tra hyasyaite satyāḥ kāmā anṛtāpidhānāstadyathāpi hiraṇyanidhiṁ nihitamakṣetrajñā uparyupari sañcaranto na vindeyurevamevemāḥ sarvāḥ prajā aharahargacchantya etaṁ brahmalokaṁ na vindantyanṛtena hi pratyūḍhāḥ ॥ 2 ॥
sa vā eṣa ātmā hṛdi tasyaitadeva niruktaṁ hṛdyayamiti tasmāddhṛdayamaharaharvā evaṁvitsvargaṁ lokameti ॥ 3 ॥
atha ya eṣa samprasādo'smāccharīrātsamutthāya paraṁ jyotirupasampadya svena rūpeṇābhiniṣpadyata eṣa ātmeti hovācaitadamṛtamabhayametadbrahmeti tasya ha vā etasya brahmaṇo nāma satyamiti ॥ 4 ॥
tāni ha vā etāni trīṇyakṣarāṇi satīyamiti tadyatsattadamṛtamatha yatti tanmartyamatha yadyaṁ tenobhe yacchati yadanenobhe yacchati tasmādyamaharaharvā evaṁvitsvargaṁ lokameti ॥ 5 ॥
atha ya ātmā sa seturvidhṛtireṣāṁ lokānāmasambhedāya naitaꣳ setumahorātre tarato na jarā na mṛtyurna śoko na sukṛtaṁ na duṣkṛtaꣳ sarve pāpmāno'to nivartante'pahatapāpmā hyeṣa brahmalokaḥ ॥ 1 ॥
tasmādvā etaꣳ setuṁ tīrtvāndhaḥ sannanandho bhavati viddhaḥ sannaviddho bhavatyupatāpī sannanupatāpī bhavati tasmādvā etaꣳ setuṁ tīrtvāpi naktamaharevābhiniṣpadyate sakṛdvibhāto hyevaiṣa brahmalokaḥ ॥ 2 ॥
tadya evaitaṁ brahmalokaṁ brahmacaryeṇānuvindanti teṣāmevaiṣa brahmalokasteṣāꣳ sarveṣu lokeṣu kāmacāro bhavati ॥ 3 ॥
atha yadyajña ityācakṣate brahmacaryameva tadbrahmacaryeṇa hyeva yo jñātā taṁ vindate'tha yadiṣṭamityācakṣate brahmacaryameva tadbrahmacaryeṇa hyeveṣṭvātmānamanuvindate ॥ 1 ॥
atha yatsattrāyaṇamityācakṣate brahmacaryameva tadbrahmacaryeṇa hyeva sata ātmanastrāṇaṁ vindate'tha yanmaunamityācakṣate brahmacaryameva tadbrahmacaryeṇa hyevātmānamanuvidya manute ॥ 2 ॥
atha yadanāśakāyanamityācakṣate brahmacaryameva tadeṣa hyātmā na naśyati yaṁ brahmacaryeṇānuvindate'tha yadaraṇyāyanamityācakṣate brahmacaryameva tadaraśca ha vai ṇyaścārṇavau brahmaloke tṛtīyasyāmito divi tadairaṁ madīyaꣳ sarastadaśvatthaḥ somasavanastadaparājitā pūrbrahmaṇaḥ prabhuvimitaꣳ hiraṇmayam ॥ 3 ॥
tadya evaitāvaraṁ ca ṇyaṁ cārṇavau brahmaloke brahmacaryeṇānuvindanti teṣāmevaiṣa brahmalokasteṣāꣳ sarveṣu lokeṣu kāmacāro bhavati ॥ 4 ॥
atha yā etā hṛdayasya nāḍyastāḥ piṅgalasyāṇimnastiṣṭhanti śuklasya nīlasya pītasya lohitasyetyasau vā ādityaḥ piṅgala eṣa śukla eṣa nīla eṣa pīta eṣa lohitaḥ ॥ 1 ॥
tadyathā mahāpatha ātata ubhau grāmau gacchatīmaṁ cāmuṁ caivamevaitā ādityasya raśmaya ubhau lokau gacchantīmaṁ cāmuṁ cāmuṣmādādityātpratāyante tā āsu nāḍīṣu sṛptā ābhyo nāḍībhyaḥ pratāyante te'muṣminnāditye sṛptāḥ ॥ 2 ॥
tadyatraitatsuptaḥ samastaḥ samprasannaḥ svapnaṁ na vijānātyāsu tadā nāḍīṣu sṛpto bhavati taṁ na kaścana pāpmā spṛśati tejasā hi tadā sampanno bhavati ॥ 3 ॥
atha yatraitadabalimānaṁ nīto bhavati tamabhita āsīnā āhurjānāsi māṁ jānāsi māmiti sa yāvadasmāccharīrādanutkrānto bhavati tāvajjānāti ॥ 4 ॥
atha yatraitadasmāccharīrādutkrāmatyathaitaireva raśmibhirūrdhvamākramate sa omiti vā hodvā mīyate sa yāvatkṣipyenmanastāvadādityaṁ gacchatyetadvai khalu lokadvāraṁ viduṣāṁ prapadanaṁ nirodho'viduṣām ॥ 5 ॥
tadeṣa ślokaḥ । śataṁ caikā ca hṛdayasya nāḍyastāsāṁ mūrdhānamabhiniḥsṛtaikā tayordhvamāyannamṛtatvameva viṣvaṅṅanyā utkramaṇe bhavantyutkramaṇe bhavanti ॥ 6 ॥
ya ātmāpahatapāpmā vijaro vimṛtyurviśoko vijighatso'pipāsaḥ satyakāmaḥ satyasaṅkalpaḥ so'nveṣṭavyaḥ sa vijijñāsitavyaḥ sa sarvāꣳśca lokānāpnoti sarvāꣳśca kāmānyastamātmānamanuvidya vijānātīti ha prajāpatiruvāca ॥ 1 ॥
taddhobhaye devāsurā anububudhire te hocurhanta tamātmānamanvicchāmo yamātmānamanviṣya sarvāꣳśca lokānāpnoti sarvāꣳśca kāmānitīndro haiva devānāmabhipravavrāja virocano'surāṇāṁ tau hāsaṁvidānāveva samitpāṇī prajāpatisakāśamājagmatuḥ ॥ 2 ॥
tau ha dvātriꣳśataṁ varṣāṇi brahmacaryamūṣatustau ha prajāpatiruvāca kimicchantāvavāstamiti tau hocaturya ātmāpahatapāpmā vijaro vimṛtyurviśoko vijighatso'pipāsaḥ satyakāmaḥ satyasaṅkalpaḥ so'nveṣṭavyaḥ sa vijijñāsitavyaḥ sa sarvāꣳśca lokānāpnoti sarvāꣳśca kāmānyastamātmānamanuvidya vijānātīti bhagavato vaco vedayante tamicchantāvavāstamiti ॥ 3 ॥
tau ha prajāpatiruvāca ya eṣo'kṣiṇi puruṣo dṛśyata eṣa ātmeti hovācaitadamṛtamabhayametadbrahmetyatha yo'yaṁ bhagavo'psu parikhyāyate yaścāyamādarśe katama eṣa ityeṣa u evaiṣu sarveṣvanteṣu parikhyāyata iti hovāca ॥ 4 ॥
udaśarāva ātmānamavekṣya yadātmano na vijānīthastanme prabrūtamiti tau hodaśarāve'vekṣāñcakrāte tau ha prajāpatiruvāca kiṁ paśyatha iti tau hocatuḥ sarvamevedamāvāṁ bhagava ātmānaṁ paśyāva ā lomabhya ā nakhebhyaḥ pratirūpamiti ॥ 1 ॥
tau ha prajāpatiruvāca sādhvalaṅkṛtau suvasanau pariṣkṛtau bhūtvodaśarāve'vekṣethāmiti tau ha sādhvalaṅkṛtau suvasanau pariṣkṛtau bhūtvodaśarāve'vekṣāñcakrāte tau ha prajāpatiruvāca kiṁ paśyatha iti ॥ 2 ॥
tau hocaturyathaivedamāvāṁ bhagavaḥ sādhvalaṅkṛtau suvasanau pariṣkṛtau sva evamevemau bhagavaḥ sādhvalaṅkṛtau suvasanau pariṣkṛtāvityeṣa ātmeti hovācaitadamṛtamabhayametadbrahmeti tau ha śāntahṛdayau pravavrajatuḥ ॥ 3 ॥
tau hānvīkṣya prajāpatiruvācānupalabhyātmānamananuvidya vrajato yatara etadupaniṣado bhaviṣyanti devā vāsurā vā te parābhaviṣyantīti sa ha śāntahṛdaya eva virocano'surāñjagāma tebhyo haitāmupaniṣadaṁ provācātmaiveha mahayya ātmā paricarya ātmānameveha mahayannātmānaṁ paricarannubhau lokāvavāpnotīmaṁ cāmuṁ ceti ॥ 4 ॥
tasmādapyadyehādadānamaśraddadhānamayajamānamāhurāsuro batetyasurāṇāꣳ hyeṣopaniṣatpretasya śarīraṁ bhikṣayā vasanenālaṅkāreṇeti saꣳskurvantyetena hyamuṁ lokaṁ jeṣyanto manyante ॥ 5 ॥
atha hendro'prāpyaiva devānetadbhayaṁ dadarśa yathaiva khalvayamasmiñcharīre sādhvalaṅkṛte sādhvalaṅkṛto bhavati suvasane suvasanaḥ pariṣkṛte pariṣkṛta evamevāyamasminnandhe'ndho bhavati srāme srāmaḥ parivṛkṇe parivṛkṇo'syaiva śarīrasya nāśamanveṣa naśyati nāhamatra bhogyaṁ paśyāmīti ॥ 1 ॥
sa samitpāṇiḥ punareyāya taꣳ ha prajāpatiruvāca maghavanyacchāntahṛdayaḥ prāvrājīḥ sārdhaṁ virocanena kimicchanpunarāgama iti sa hovāca yathaiva khalvayaṁ bhagavo'smiñcharīre sādhvalaṅkṛte sādhvalaṅkṛto bhavati suvasane suvasanaḥ pariṣkṛte pariṣkṛta evamevāyamasminnandhe'ndho bhavati srāme srāmaḥ parivṛkṇe parivṛkṇo'syaiva śarīrasya nāśamanveṣa naśyati nāhamatra bhogyaṁ paśyāmīti ॥ 2 ॥
evamevaiṣa maghavanniti hovācaitaṁ tveva te bhūyo'nuvyākhyāsyāmi vasāparāṇi dvātriṁśataṁ varṣāṇīti sa hāparāṇi dvātriṁśataṁ varṣāṇyuvāsa tasmai hovāca ॥ 3 ॥
ya eṣa svapne mahīyamānaścaratyeṣa ātmeti hovācaitadamṛtamabhayametadbrahmeti sa ha śāntahṛdayaḥ pravavrāja sa hāprāpyaiva devānetadbhayaṁ dadarśa tadyadyapīdaꣳ śarīramandhaṁ bhavatyanandhaḥ sa bhavati yadi srāmamasrāmo naivaiṣo'sya doṣeṇa duṣyati ॥ 1 ॥
na vadhenāsya hanyate nāsya srāmyeṇa srāmo ghnanti tvevainaṁ vicchādayantīvāpriyavetteva bhavatyapi roditīva nāhamatra bhogyaṁ paśyāmītyevamevaiṣa maghavanniti hovācaitaṁ tveva te bhūyo'nuvyākhyāsyāmi vasāparāṇi dvātriṁśataṁ varṣāṇīti sa hāparāṇi dvātriṁśataṁ varṣāṇyuvāsa tasmai hovāca ॥ 4 ॥
sa samitpāṇiḥ punareyāya taꣳ ha prajāpatiruvāca maghavanyacchāntahṛdayaḥ prāvrājīḥ kimicchanpunarāgama iti sa hovāca nāha khalvayaṁ bhagava evaꣳ saṁpratyātmānaṁ jānātyayamahamasmīti no evemāni bhūtāni vināśamevāpīto bhavati nāhamatra bhogyaṁ paśyāmīti ॥ 2 ॥
evamevaiṣa maghavanniti hovācaitaṁ tveva te bhūyo'nuvyākhyāsyāmi no evānyatraitasmādvasāparāṇi pañca varṣāṇīti sa hāparāṇi pañca varṣāṇyuvāsa tānyekaśataꣳ sampeduretattadyadāhurekaśataṁ ha vai varṣāṇi maghavānprajāpatau brahmacaryamuvāsa tasmai hovāca ॥ 3 ॥
maghavanmartyaṁ vā idaꣳ śarīramāttaṁ mṛtyunā tadasyāmṛtasyāśarīrasyātmano'dhiṣṭhānamātto vai saśarīraḥ priyāpriyābhyāṁ na vai saśarīrasya sataḥ priyāpriyayorapahatirastyaśarīraṁ vāva santaṁ na priyāpriye spṛśataḥ ॥ 1 ॥
aśarīro vāyurabhraṁ vidyutstanayitnuraśarīrāṇyetāni tadyathaitānyamuṣmādākāśātsamutthāya paraṁ jyotirupasampadya svena rūpeṇābhiniṣpadyante ॥ 2 ॥
evamevaiṣa samprasādo'smāccharīrātsamutthāya paraṁ jyotirupasampadya svena rūpeṇābhiniṣpadyate sa uttamapuruṣaḥ sa tatra paryeti jakṣatkrīḍan ramamāṇaḥ strībhirvā yānairvā jñātibhirvā nopajanaꣳ smarannidaꣳ śarīraꣳ sa yathā prayogya ācaraṇe yukta evamevāyamasmiñcharīre prāṇo yuktaḥ ॥ 3 ॥
atha yatraitadākāśamanuviṣaṇṇaṁ cakṣuḥ sa cākṣuṣaḥ puruṣo darśanāya cakṣuratha yo vededaṁ jighrāṇīti sa ātmā gandhāya ghrāṇamatha yo vededamabhivyāharāṇīti sa ātmābhivyāhārāya vāgatha yo vededaṁ śṛṇavānīti sa ātmā śravaṇāya śrotram ॥ 4 ॥
atha yo vededaṁ manvānīti sa ātmā mano'sya daivaṁ cakṣuḥ sa vā eṣa etena daivena cakṣuṣā manasaitānkāmānpaśyanramate ya ete brahmaloke ॥ 5 ॥
taṁ vā etaṁ devā ātmānamupāsate tasmātteṣāꣳ sarveca lokā āttāḥ sarve ca kāmāḥ sa sarvāꣳśca lokānāpnoti sarvāꣳśca kāmānyastamātmānamanuvidya vijānātīti ha prajāpatiruvāca prajāpatiruvāca ॥ 6 ॥
śyāmācchabalaṁ prapadye śabalācchyāmaṁ prapadye'śva iva romāṇi vidhūya pāpaṁ candraṁ iva rāhormukhātpramucya dhūtvā śarīramakṛtaṁ kṛtātmā brahmalokamabhisambhavāmītyabhisambhavāmīti ॥ 1 ॥
ākāśo vai nāma nāmarūpayornirvahitā te yadantarā tadbrahma tadamṛtaꣳ sa ātmā prajāpateḥ sabhāṁ veśma prapadye yaśo'haṁ bhavāmi brāhmaṇānāṁ yaśo rājñāṁ yaśo viśāṁ yaśo'hamanuprāpatsi sa hāhaṁ yaśasāṁ yaśaḥ śyetamadatkamadatkaꣳ śyetaṁ lindu mābhigāṁ lindu mābhigām ॥ 1 ॥
taddhaitadbrahmā prajāpataya uvāca prajāpatirmanave manuḥ prajābhya ācāryakulādvedamadhītya yathāvidhānaṁ guroḥ karmātiśeṣeṇābhisamāvṛtya kuṭumbe śucau deśe svādhyāyamadhīyāno dhārmikānvidadhadātmani sarvendriyāṇi sampratiṣṭhāpyāhiṁsansarvabhūtānyanyatra tīrthebhyaḥ sa khalvevaṁ vartayanyāvadāyuṣaṁ brahmalokamabhisampadyate na ca punarāvartate na ca punarāvartate ॥ 1 ॥