brahmasūtrabhāṣyam

tadantarapratipattau raṁhati sampariṣvakta iti । tadantarapratipattau dehāntarapratipattau, dehabījairbhūtasūkṣmaiḥ sampariṣvaktaḥ, raṁhati gacchati — ityavagantavyam । kutaḥ ? praśnanirūpaṇābhyām ; tathā hi praśnaḥ — ‘vettha yathā pañcamyāmāhutāvāpaḥ puruṣavacaso bhavanti’ (chā. u. 5 । 3 । 3) iti ; nirūpaṇaṁ ca prativacanam , dyuparjanyapṛthivīpuruṣayoṣitsu pañcasvagniṣu śraddhāsomavṛṣṭyannaretorūpāḥ pañca āhutīrdarśayitvā, — ‘iti tu pañcamyāmāhutāvāpaḥ puruṣavacaso bhavanti’ (chā. u. 5 । 9 । 1) iti ; tasmādadbhiḥ pariveṣṭito jīvo raṁhati vrajatīti gamyate । nanvanyā śrutiḥ jalūkāvatpūrvadehaṁ na muñcati yāvanna dehāntaramākramatīti darśayati — ‘tadyathā tṛṇajalāyukā’ (bṛ. u. 4 । 4 । 3) iti ; tatrāpyappariveṣṭitasyaiva jīvasya karmopasthāpitapratipattavyadehaviṣayabhāvanādīrghībhāvamātraṁ jalūkayopamīyata ityavirodhaḥ । evaṁ śrutyukte dehāntarapratipattiprakāre sati, yāḥ puruṣamatiprabhavāḥ kalpanāḥ — vyāpināṁ karaṇānāmātmanaśca dehāntarapratipattau karmavaśādvṛttilābhastatra bhavati, — kevalasyaivātmano vṛttilābhastatra bhavati, indriyāṇi tu dehavadabhinavānyeva tatra tatra bhogasthāne utpadyante, — mana eva vā kevalaṁ bhogasthānamabhipratiṣṭhate, — jīva eva vā utplutya dehāddehāntaraṁ pratipadyate, śuka iva vṛkṣādvṛkṣāntaram — ityevamādyāḥ, tāḥ sarvā eva anādartavyāḥ, śrutivirodhāt ॥ 1 ॥

tuśabdena coditāmāśaṅkāmucchinatti । tryātmikā hi āpaḥ, trivṛtkaraṇaśruteḥ ; tāsvārambhikāsvabhyupagatāsvitaradapi bhūtadvayamavaśyamabhyupagantavyaṁ bhavati । tryātmakaśca dehaḥ, trayāṇāmapi tejobannānāṁ tasminkāryopalabdheḥ । punaśca tryātmakaḥ, tridhātutvāt — tribhirvātapittaśleṣmabhiḥ ; na sa bhūtāntarāṇi pratyākhyāya kevalābhiradbhirārabdhuṁ śakyate । tasmādbhūyastvāpekṣo'yam — ‘āpaḥ puruṣavacasaḥ’ iti — praśnaprativacanayorapśabdaḥ, na kaivalyāpekṣaḥ ; sarvadeheṣu hi rasalohitādidravabhūyastvaṁ dṛśyate । nanu pārthivo dhāturbhūyiṣṭho deheṣūpalakṣyate ; naiṣa doṣaḥ — itarāpekṣayā apāṁ bāhulyaṁ bhaviṣyati ; dṛśyate ca śukraśoṇitalakṣaṇe'pi dehabīje dravabāhulyam । karma ca nimittakāraṇaṁ dehāntarārambhe ; karmāṇi ca agnihotrādīni somājyapayaḥprabhṛtidravadravyavyapāśrayāṇi ; karmasamavāyinyaśca āpaḥ śraddhāśabdoditāḥ saha karmabhirdyulokākhye'gnau hūyanta iti vakṣyati ; tasmādapyapāṁ bāhulyaprasiddhiḥ । bāhulyācca apśabdena sarveṣāmeva dehabījānāṁ bhūtasūkṣmāṇāmupādānamiti niravadyam ॥ 2 ॥

prāṇānāṁ ca dehāntarapratipattau gatiḥ śrāvyate — ‘tamutkrāmantaṁ prāṇo'nūtkrāmati prāṇamanūtkrāmantaꣳ sarve prāṇā anūtkrāmanti’ (bṛ. u. 4 । 4 । 2) ityādiśrutibhiḥ ; sā ca prāṇānāṁ gatirnāśrayamantareṇa sambhavatītyataḥ prāṇagatiprayuktā tadāśrayabhūtānāmapāmapi bhūtāntaropasṛṣṭānāṁ gatirarthādavagamyate ; na hi nirāśrayāḥ prāṇāḥ kvacidgacchanti tiṣṭhanti vā, jīvato darśanāt ॥ 3 ॥

syādetat — naiva prāṇā dehāntarapratipattau saha jīvena gacchanti, agnyādigatiśruteḥ ; tathā hi śrutiḥ maraṇakāle vāgādayaḥ prāṇā agnyādīndevāngacchantīti darśayati — ‘yatrāsya puruṣasya mṛtasyāgniṁ vāgapyeti vātaṁ prāṇaḥ’ (bṛ. u. 3 । 2 । 13) ityādinā iti cet , na, bhāktatvāt ; vāgādīnāmagnyādigatiśrutirgauṇī, lomasu keśeṣu ca adarśanāt — ‘oṣadhīrlomāni vanaspatīnkeśāḥ’ (bṛ. u. 3 । 2 । 13) iti hi tatrāmnāyate, na hi lomāni keśāścotplutya oṣadhīrvanaspatīṁśca gacchantīti sambhavati ; na ca jīvasya prāṇopādhipratyākhyāne gamanamavakalpate ; nāpi prāṇairvinā dehāntare upabhoga upapadyate ; vispaṣṭaṁ ca prāṇānāṁ saha jīvena gamanamanyatra śrāvitam ; ato vāgādyadhiṣṭhātrīṇāmagnyādidevatānāṁ vāgādyupakāriṇīnāṁ maraṇakāle upakāranivṛttimātramapekṣya vāgādayo'gnyādīngacchantītyupacaryate ॥ 4 ॥

syādetat — kathaṁ punaḥ ‘pañcamyāmāhutāvāpaḥ puruṣavacaso bhavanti’ (chā. u. 5 । 3 । 3) ityetat nirdhārayituṁ pāryate, yāvatā naiva prathame'gnāvapāṁ śravaṇamasti ? iha hi dyulokaprabhṛtayaḥ pañcāgnayaḥ pañcānāmāhutīnāmādhāratvenādhītāḥ ; teṣāṁ ca pramukhe ‘asau vāva loko gautamāgniḥ’ (chā. u. 5 । 4 । 1) ityupanyasya ‘tasminnetasminnagnau devāḥ śraddhāṁ juhvati’ (chā. u. 5 । 4 । 2) iti śraddhā homyadravyatvena āveditā ; na tatra āpo homyadravyatayā śrutāḥ ; yadi nāma parjanyādiṣūttareṣu caturṣvagniṣvapāṁ homyadravyatā parikalpyeta, parikalpyatāṁ nāma, teṣu hotavyatayopāttānāṁ somādīnāmabbahulatvopapatteḥ ; prathame tvagnau śrutāṁ śraddhāṁ parityajya aśrutā āpaḥ parikalpyanta iti sāhasametat ; śraddhā ca nāma pratyayaviśeṣaḥ, prasiddhisāmarthyāt ; tasmādayuktaḥ pañcamyāmāhutāvapāṁ puruṣabhāva iti cet — naiṣa doṣaḥ ; hi yataḥ tatrāpi prathame'gnau tā evāpaḥ śraddhāśabdenābhipreyante । kutaḥ ? upapatteḥ ; evaṁ hyādimadhyāvasānasaṁgānāt anākulametadekavākyamupapadyate ; itarathā punaḥ, pañcamyāmāhutau apāṁ puruṣavacastvaprakāre pṛṣṭe, prativacanāvasare prathamāhutisthāne yadyanapo homyadravyaṁ śraddhāṁ nāmāvatārayet — tataḥ anyathā praśno'nyathā prativacanamityekavākyatā na syāt । ‘iti tu pañcamyāmāhutāvāpaḥ puruṣavacaso bhavanti’ iti ca upasaṁharan etadeva darśayati । śraddhākāryaṁ ca somavṛṣṭyādi sthūlībhavadabbahulaṁ lakṣyate ; sā ca śraddhāyā aptve yuktiḥ । kāraṇānurūpaṁ hi kāryaṁ bhavati । na ca śraddhākhyaḥ pratyayaḥ, manaso jīvasya vā dharmaḥ san dharmiṇo niṣkṛṣya homāyopādātuṁ śakyate — paśvādibhya iva hṛdayādīni iti, āpa eva śraddhāśabdā bhaveyuḥ । śraddhāśabdaścāpsūpapadyate, vaidikaprayogadarśanāt — ‘śraddhā vā āpaḥ’ iti । tanutvaṁ śraddhāsārūpyaṁ gacchantya āpo dehabījabhūtā ityataḥ śraddhāśabdāḥ syuḥ — yathā siṁhaparākramo naraḥ siṁhaśabdo bhavati । śraddhāpūrvakakarmasamavāyācca apsu śraddhāśabda upapadyate, mañcaśabda iva puruṣeṣu ; śraddhāhetutvācca śraddhāśabdopapattiḥ, ‘āpo hāsmai śraddhāṁ saṁnamante puṇyāya karmaṇe’ iti śruteḥ ॥ 5 ॥

athāpi syāt — praśnaprativacanābhyāṁ nāma āpaḥ śraddhādikrameṇa pañcamyāmāhutau puruṣākāraṁ pratipadyeran ; na tu tatsampariṣvaktā jīvā raṁheyuḥ, aśrutatvāt — na hyatra apāmiva jīvānāṁ śrāvayitā kaścicchabdo'sti ; tasmāt ‘raṁhati sampariṣvaktaḥ’ ityayuktam — iti cet , naiṣa doṣaḥ । kutaḥ ? iṣṭādikāriṇāṁ pratīteḥ — ‘atha ya ime grāma iṣṭāpūrte dattamityupāsate te dhūmamabhisambhavanti’ (chā. u. 5 । 10 । 3) ityupakramya iṣṭādikāriṇāṁ dhūmādinā pitṛyāṇena pathā candraprāptiṁ kathayati ‘ākāśāccandramasameṣa somo rājā’ (chā. u. 5 । 10 । 4) iti ; ta evehāpi pratīyante, ‘tasminnetasminnagnau devāḥ śraddhāṁ juhvati tasyā āhuteḥ somo rājā sambhavati’ (chā. u. 5 । 4 । 2) iti śrutisāmānyāt । teṣāṁ ca agnihotradarśapūrṇamāsādikarmasādhanabhūtā dadhipayaḥprabhṛtayo dravadravyabhūyastvātpratyakṣameva āpaḥ santi ; tā āhavanīye hutāḥ sūkṣmā āhutyo'pūrvarūpāḥ satyaḥ tāniṣṭādikāriṇa āśrayanti — teṣāṁ ca śarīraṁ naidhanena vidhānenāntye'gnāvṛtvijo juhvati — ‘asau svargāya lokāya svāhā’ iti ; tatastāḥ śraddhāpūrvakakarmasamavāyinya āhutimayya āpo'pūrvarūpāḥ satyaḥ tāniṣṭādikāriṇo jīvānpariveṣṭya amuṁ lokaṁ phaladānāya nayantīti yat , tadatra juhotinā abhidhīyate — ‘śraddhāṁ juhvatīti’ (bṛ. u. 6 । 2 । 9) । tathā ca agnihotre ṣaṭ‍praśnīnirvacanarūpeṇa vākyaśeṣeṇa ‘te vā ete āhutī hute utkrāmataḥ’ ityevamādinā agnihotrāhutyoḥ phalārambhāya lokāntaraprāptirdarśitā । tasmādāhutimayībhiradbhiḥ sampariṣvaktā jīvā raṁhanti svakarmaphalopabhogāyeti śliṣyate ॥ 6 ॥

vāśabdaścoditadoṣavyāvartanārthaḥ । bhāktameṣāmannatvam , na mukhyam ; mukhye hyannatve ‘svargakāmo yajeta’ ityevaṁjātīyakādhikāraśrutiruparudhyeta ; candramaṇḍale cediṣṭādikāriṇāmupabhogo na syāt , kimarthamadhikāriṇa iṣṭādi āyāsabahulaṁ karma kuryuḥ । annaśabdaścopabhogahetutvasāmānyāt ananne'pyupacaryamāṇo dṛśyate, yathā — viśo'nnaṁ rājñāṁ paśavo'nnaṁ viśāmiti । tasmādiṣṭastrīputramitrabhṛtyādibhiriva guṇabhāvopagatairiṣṭādikāribhiryatsukhaviharaṇaṁ devānām , tadevaiṣāṁ bhakṣaṇamabhipretam , na modakādivaccarvaṇaṁ nigaraṇaṁ vā । ‘na ha vai devā aśnanti na pibantyetadevāmṛtaṁ dṛṣṭvā tṛpyanti’ (chā. u. 3 । 6 । 1) iti ca devānāṁ carvaṇādivyāpāraṁ vārayati । teṣāṁ ca iṣṭādikāriṇāṁ devānprati guṇabhāvopagatānāmapyupabhoga upapadyate, rājopajīvināmiva parijanānām । anātmavittvācca iṣṭādikāriṇāṁ devopabhogyabhāva upapadyate ; tathā hi śrutiranātmavidāṁ devopabhogyatāṁ darśayati — ‘atha yo'nyāṁ devatāmupāste'nyo'sāvanyo'hamasmīti na sa veda yathā paśurevaꣳ sa devānām’ (bṛ. u. 1 । 4 । 10) iti ; sa cāsminnapi loke iṣṭādibhiḥ karmabhiḥ prīṇayanpaśuvaddevānāmupakaroti, amuṣminnapi loke tadupajīvī tadādiṣṭaṁ phalamupabhuñjānaḥ paśuvadeva devānāmupakarotīti gamyate ॥

anātmavittvāt tathā hi darśayati ityasya aparā vyākhyā — anātmavido hyete kevalakarmiṇa iṣṭādikāriṇaḥ, na jñānakarmasamuccayānuṣṭhāyinaḥ । pañcāgnividyāmiha ātmavidyetyupacaranti, prakaraṇāt ; pañcāgnividyāvihīnatvāccedamiṣṭādikāriṇāṁ guṇavādenānnatvamudbhāvyate pañcāgnivijñānapraśaṁsāyai ; pañcāgnividyā hīha vidhitsitā, vākyatātparyāvagamāt ; tathā hi śrutyantaraṁ candramaṇḍale bhogasadbhāvaṁ darśayati — ‘sa somaloke vibhūtimanubhūya punarāvartate’ (pra. u. 5 । 4) iti ; tathā anyadapi śrutyantaram ‘atha ye śataṁ pitṝṇāṁ jitalokānāmānandāḥ … sa ekaḥ karmadevānāmānando ye karmaṇā devatvamabhisampadyante’ (bṛ. u. 4 । 3 । 33) iti iṣṭādikāriṇāṁ devaiḥ saha saṁvasatāṁ bhogaprāptiṁ darśayati । evaṁ bhāktatvādannabhāvavacanasya, iṣṭādikāriṇo'tra jīvā raṁhantīti pratīyate । tasmāt ‘raṁhati sampariṣvaktaḥ’ iti yuktamevoktam ॥ 7 ॥

iṣṭādikāriṇāṁ dhūmādivartmanā candramaṇḍalamadhirūḍhānāṁ bhuktabhogānāṁ tataḥ pratyavaroha āmnāyate — ‘tasminyāvatsampātamuṣitvāthaitamevādhvānaṁ punarnivartante yathetam’ (chā. u. 5 । 10 । 5) ityārabhya, — yāvat — ramaṇīyacaraṇā brāhmaṇādiyonimāpadyante kapūyacaraṇāḥ śvādiyonimiti । tatredaṁ vicāryate — kiṁ niranuśayā bhuktakṛtsnakarmāṇo'varohanti, āhosvitsānuśayā iti । kiṁ tāvatprāptam ? niranuśayā iti । kutaḥ ? ‘yāvatsampātam’ iti viśeṣaṇāt — sampātaśabdenātra karmāśaya ucyate, sampatanti anena asmāllokāt amuṁ lokaṁ phalopabhogāyeti ; ‘yāvatsampātamuṣitvā’ iti ca kṛtsnasya tasya kṛtasya tatraiva bhuktatāṁ darśayati ; ‘teṣāṁ yadā tatparyavaiti’ (bṛ. u. 6 । 2 । 16) iti ca śrutyantareṇaiṣa evārthaḥ pradarśyate । syādetat — yāvadamuṣmiṅlloke upabhoktavyaṁ karma tāvadupabhuṅkta iti kalpayiṣyāmīti ; naivaṁ kalpayituṁ śakyate, ‘yatkiñca’ ityanyatra parāmarśāt — ‘prāpyāntaṁ karmaṇastasya yatkiñceha karotyayam । tasmāllokātpunaraityasmai lokāya karmaṇe’ (bṛ. u. 4 । 4 । 6) iti hi aparā śrutiḥ ‘yatkiñca’ ityaviśeṣaparāmarśena kṛtsnasyeha kṛtasya karmaṇaḥ tatra kṣayitāṁ darśayati । api ca prāyaṇamanārabdhaphalasya karmaṇo'bhivyañjakam ; prākprāyaṇāt ārabdhaphalena karmaṇā pratibaddhasyābhivyaktyanupapatteḥ ; tacca aviśeṣādyāvatkiñcidanārabdhaphalaṁ tasya sarvasyābhivyañjakam ; na hi sādhāraṇe nimitte naimittikamasādhāraṇaṁ bhavitumarhati ; na hyaviśiṣṭe pradīpasannidhau, ghaṭo'bhivyajyate na paṭa ityupapadyate । tasmānniranuśayā avarohantītyevaṁ prāpte brūmaḥ —

kṛtātyaye'nuśayavāniti । yena karmabṛndena candramasamārūḍhāḥ phalopabhogāya, tasminnupabhogena kṣayite, teṣāṁ yadammayaṁ śarīraṁ candramasyupabhogāyārabdham , tat upabhogakṣayadarśanaśokāgnisamparkātpravilīyate — savitṛkiraṇasamparkādiva himakarakāḥ, hutabhugarciḥsamparkādiva ca ghṛtakāṭhinyam ; tataḥ kṛtātyaye kṛtasyeṣṭādeḥ karmaṇaḥ phalopabhogenopakṣaye sati, sānuśayā evemamavarohanti । kena hetunā ? dṛṣṭasmṛtibhyāmityāha । tathā hi pratyakṣā śrutiḥ sānuśayānāmavarohaṁ darśayati — ‘tadya iha ramaṇīyacaraṇā abhyāśo ha yatte ramaṇīyāṁ yonimāpadyeranbrāhmaṇayoniṁ vā kṣatriyayoniṁ vā vaiśyayoniṁ vātha ya iha kapūyacaraṇā abhyāśo ha yatte kapūyāṁ yonimāpadyerañśvayoniṁ vā sūkarayoniṁ vā caṇḍālayoniṁ vā’ (chā. u. 5 । 10 । 7) iti ; caraṇaśabdenānuśayaḥ sūcyata iti varṇayiṣyati । dṛṣṭaścāyaṁ janmanaiva pratiprāṇyuccāvacarūpa upabhogaḥ pravibhajyamāna ākasmikatvāsambhavādanuśayasadbhāvaṁ sūcayati, abhyudayapratyavāyayoḥ sukṛtaduṣkṛtahetutvasya sāmānyataḥ śāstreṇāvagamitatvāt । smṛtirapi — ‘varṇā āśramāśca svakarmaniṣṭhāḥ pretya karmaphalamanubhūya tataḥ śeṣeṇa viśiṣṭadeśajātikularūpāyuḥśrutavṛttavittasukhamedhaso janma pratipadyante’ (gau. dha. sū. 2 । 2 । 29) iti sānuśayānāmevāvarohaṁ darśayati ॥

kaḥ punaranuśayo nāmeti ? kecittāvadāhuḥ — svargārthasya karmaṇo bhuktaphalasyāvaśeṣaḥ kaścidanuśayo nāma, bhāṇḍānusārisnehavat — yathā hi snehabhāṇḍaṁ ricyamānaṁ na sarvātmanā ricyate, bhāṇḍānusāryeva kaścitsnehaśeṣo'vatiṣṭhate, tathā anuśayo'pīti । nanu kāryavirodhitvādadṛṣṭasya na bhuktaphalasyāvaśeṣāvasthānaṁ nyāyyam ; nāyaṁ doṣaḥ ; na hi sarvātmanā bhuktaphalatvaṁ karmaṇaḥ pratijānīmahe । nanu niravaśeṣakarmaphalopabhogāya candramaṇḍalamārūḍhāḥ ; bāḍham — tathāpi svalpakarmāvaśeṣamātreṇa tatrāvasthātuṁ na labhyate ; yathā kila kaścitsevakaḥ sakalaiḥ sevopakaraṇaiḥ rājakulamupasṛptaścirapravāsātparikṣīṇabahūpakaraṇaśchatrapādukādimātrāvaśeṣo na rājakule'vasthātuṁ śaknoti, evamanuśayamātraparigraho na candramaṇḍale'vasthātuṁ śaknotīti ॥

na caitadyuktamiva । na hi svargārthasya karmaṇo bhuktaphalasyāvaśeṣānuvṛttirupapadyate, kāryavirodhitvāt — ityuktam । nanvetadapyuktam — na svargaphalasya karmaṇo nikhilasya bhuktaphalatvaṁ bhaviṣyatīti ; tadetadapeśalam — svargārthaṁ kila karma svargasthasyaiva svargaphalaṁ nikhilaṁ na janayati, svargacyutasyāpi kañcitphalaleśaṁ janayatīti ; na śabdapramāṇakānāmīdṛśī kalpanā avakalpate ; snehabhāṇḍe tu snehaleśānuvṛttirdṛṣṭatvādupapadyate ; tathā sevakasyopakaraṇaleśānuvṛttiśca dṛśyate ; na tviha tathā svargaphalasya karmaṇo leśānuvṛttirdṛśyate ; nāpi kalpayituṁ śakyate, svargaphalatvaśāstravirodhāt । avaśyaṁ caitadevaṁ vijñeyam — na svargaphalasyeṣṭādeḥ karmaṇo bhāṇḍānusārisnehavadekadeśo'nuvartamāno'nuśaya iti ; yadi hi yena sukṛtena karmaṇā iṣṭādinā svargamanvabhūvan , tasyaiva kaścidekadeśo'nuśayaḥ kalpyeta, tato ramaṇīya evaiko'nuśayaḥ syāt , na viparītaḥ ; tatreyamanuśayavibhāgaśrutiruparudhyeta — ‘tadya iha ramaṇīyacaraṇāḥ … atha ya iha kapūyacaraṇāḥ’ (chā. u. 5 । 10 । 7) iti । tasmādāmuṣmikaphale karmajāte upabhukte'vaśiṣṭamaihikaphalaṁ karmāntarajātamanuśayaḥ, tadvanto'varohantīti ॥

yaduktam — ‘yatkiñca’ ityaviśeṣaparāmarśātsarvasyeha kṛtasya karmaṇaḥ phalopabhogenāntaṁ prāpya niranuśayā avarohantīti, naitadevam ; anuśayasadbhāvasyāvagamitatvāt , yatkiñcidiha kṛtamāmuṣmikaphalaṁ karma ārabdhabhogam , tatsarvaṁ phalopabhogena kṣapayitvā — iti gamyate । yadapyuktam — prāyaṇam aviśeṣādanārabdhaphalaṁ kṛtsnameva karmābhivyanakti ; tatra kenacitkarmaṇāmuṣmiṅlloke phalamārabhyate, kenacidasmin ityayaṁ vibhāgo na sambhavatīti — tadapyanuśayasadbhāvapratipādanenaiva pratyuktam । api ca kena hetunā prāyaṇamanārabdhaphalasya karmaṇo'bhivyañjakaṁ pratijñāyata iti vaktavyam ; ārabdhaphalena karmaṇā pratibaddhasyetarasya vṛttyudbhavānupapatteḥ, tadupaśamāt prāyaṇakāle vṛttyudbhavo bhavatīti yadyucyeta — tato vaktavyam — yathaiva tarhi prākprāyaṇāt ārabdhaphalena karmaṇā pratibaddhasya itarasya vṛttyudbhavānupapattiḥ, evaṁ prāyaṇakāle'pi viruddhaphalasyānekasya karmaṇo yugapatphalārambhāsambhavāt balavatā pratibaddhasya durbalasya vṛttyudbhavānupapattiriti । na hi anārabdhaphalatvasāmānyena jātyantaropabhogyaphalamapyanekaṁ karma ekasminprāyaṇe yugapadabhivyaktaṁ sat ekāṁ jātimārabhata iti śakyaṁ vaktum , pratiniyataphalatvavirodhāt ; nāpi kasyacitkarmaṇaḥ prāyaṇe'bhivyaktiḥ kasyaciduccheda iti śakyate vaktum , aikāntikaphalatvavirodhāt ; na hi prāyaścittādibhirhetubhirvinā karmaṇāmucchedaḥ sambhāvyate ; smṛtirapi viruddhaphalena karmaṇā pratibaddhasya karmāntarasya ciramavasthānaṁ darśayati — ‘kadācitsukṛtaṁ karma kūṭasthamiha tiṣṭhati । majjamānasya saṁsāre yāvadduḥkhādvimucyate’ (ma. bhā. 12 । 290 । 18) ityevaṁjātīyakā । yadi ca kṛtsnamanārabdhaphalaṁ karma ekasminprāyaṇe'bhivyaktaṁ sat ekāṁ jātimārabheta, tataḥ svarganarakatiryagyoniṣvadhikārānavagamāt dharmādharmānutpattau nimittābhāvāt nottarā jātirupapadyeta, brahmahatyādīnāṁ ca ekaikasya karmaṇo'nekajanmanimittatvaṁ smaryamāṇamuparudhyeta ; na ca dharmādharmayoḥ svarūpaphalasādhanādisamadhigame śāstrādatiriktaṁ kāraṇaṁ śakyaṁ sambhāvayitum । na ca dṛṣṭaphalasya karmaṇaḥ kārīryādeḥ prāyaṇamabhivyañjakaṁ sambhavatīti, avyāpikāpīyaṁ prāyaṇasyābhivyañjakatvakalpanā । pradīpopanyāso'pi karmabalābalapradarśanenaiva pratinītaḥ ; sthūlasūkṣmarūpābhivyaktyanabhivyaktivaccedaṁ draṣṭavyam — yathā hi pradīpaḥ samāne'pi sannidhāne sthūlaṁ rūpamabhivyanakti, na sūkṣmam — evaṁ prāyaṇaṁ samāne'pyanārabdhaphalasya karmajātasya prāptāvasaratve balavataḥ karmaṇo vṛttimudbhāvayati, na durbalasyeti । tasmācchrutismṛtinyāyavirodhādaśliṣṭo'yamaśeṣakarmābhivyaktyupagamaḥ । śeṣakarmasadbhāve'nirmokṣaprasaṅga ityayamapyasthāne sambhramaḥ, samyagdarśanādaśeṣakarmakṣayaśruteḥ । tasmāt sthitametadeva — anuśayavanto'varohantīti । te ca avarohanto yathetamanevaṁ ca avarohanti ; yathetamiti yathāgatamityarthaḥ ; anevamiti tadviparyayeṇetyarthaḥ । dhūmākāśayoḥ pitṛyāṇe'dhvanyupāttayoravarohe saṅkīrtanāt yathetaṁśabdācca yathāgatamiti pratīyate ; rātryādyasaṅkīrtanādabhrādyupasaṁkhyānācca viparyayo'pi pratīyate ॥ 8 ॥

athāpi syāt — yā śrutiranuśayasadbhāvapratipādanāyodāhṛtā — ‘tadya iha ramaṇīyacaraṇāḥ’ (chā. u. 5 । 10 । 7) iti, sā khalu caraṇāt yonyāpattiṁ darśayati, nānuśayāt ; anyaccaraṇam , anyo'nuśayaḥ — caraṇaṁ cāritram ācāraḥ śīlamityanarthāntaram , anuśayastu bhuktaphalātkarmaṇo'tiriktaṁ karma abhipretam ; śrutiśca karmacaraṇe bhedena vyapadiśati — ‘yathākārī yathācārī tathā bhavati’ (bṛ. u. 4 । 4 । 5) iti, ‘yānyanavadyāni karmāṇi tāni sevitavyāni । no itarāṇi । yānyasmākaꣳ sucaritāni tāni tvayopāsyāni’ (tai. u. 1 । 11 । 2) iti ca ; tasmāt caraṇādyonyāpattiśruteḥ nānuśayasiddhiḥ iti cet , naiṣa doṣaḥ — yato'nuśayopalakṣaṇārthaiva eṣā caraṇaśrutiriti kārṣṇājinirācāryo manyate ॥ 9 ॥

syādetat — kasmātpunaścaraṇaśabdena śrautaṁ śīlaṁ vihāya lākṣaṇikaḥ anuśayaḥ pratyāyyate ? nanu śīlasyaiva śrautasya vihitapratiṣiddhasya sādhvasādhurūpasya śubhāśubhayonyāpattiḥ phalaṁ bhaviṣyati ; avaśyaṁ ca śīlasyāpi kiñcitphalamabhyupagantavyam , anyathā hyānarthakyameva śīlasya prasajyeta — iti cet , naiṣa doṣaḥ । kutaḥ ? tadapekṣatvāt ; iṣṭādi hi karmajātaṁ caraṇāpekṣam ; na hi sadācārahīnaḥ kaścidadhikṛtaḥ syāt — ‘ācārahīnaṁ na punanti vedāḥ’ ityādismṛtibhyaḥ । puruṣārthatve'pyācārasya na ānarthakyam ; iṣṭādau hi karmajāte phalamārabhamāṇe tadapekṣa evācārastatraiva kañcidatiśayamārapsyate । karma ca sarvārthakāri — iti śrutismṛtiprasiddhiḥ । tasmātkarmaiva śīlopalakṣitamanuśayabhūtaṁ yonyāpattau kāraṇamiti kārṣṇājinermatam ; na hi karmaṇi sambhavati śīlāt yonyāpattiryuktā ; na hi padbhyāṁ palāyituṁ pārayamāṇo jānubhyāṁ raṁhitumarhati — iti ॥ 10 ॥

bādaristvācāryaḥ sukṛtaduṣkṛte eva caraṇaśabdena pratyāyyete iti manyate ; caraṇam anuṣṭhānaṁ karmetyanarthāntaram । tathā hi aviśeṣeṇa karmamātre caratiḥ prayujyamāno dṛśyate — yo hi iṣṭādilakṣaṇaṁ puṇyaṁ karma karoti, taṁ laukikā ācakṣate — dharmaṁ caratyeṣa mahātmeti । ācāro'pi ca dharmaviśeṣa eva । bhedavyapadeśastu karmacaraṇayorbrāhmaṇaparivrājakanyāyenāpyupapadyate । tasmāt ramaṇīyacaraṇāḥ praśastakarmāṇaḥ, kapūyacaraṇā ninditakarmāṇaḥ iti nirṇayaḥ ॥ 11 ॥

iṣṭādikāriṇaścandramasaṁ gacchantītyuktam । ye tvitare'niṣṭādikāriṇaḥ, te'pi kiṁ candramasaṁ gacchanti, uta na gacchantīti cintyate । tatra tāvadāha — iṣṭādikāriṇa eva candramasaṁ gacchantītyetat na । kasmāt ? yato'niṣṭādikāriṇāmapi candramaṇḍalaṁ gantavyatvena śrutam । tathā hi aviśeṣeṇa kauṣītakinaḥ samāmananti — ‘ye vai ke cāsmāllokātprayanti candramasameva te sarve gacchanti’ (kau. u. 1 । 2) iti । dehārambho'pi ca punarjāyamānānāṁ na antareṇa candraprāptim avakalpate, ‘pañcamyāmāhutau’ ityāhutisaṁkhyāniyamāt । tasmātsarva eva candramasamāsīdeyuḥ । iṣṭādikāriṇāmitareṣāṁ ca samānagatitvaṁ na yuktamiti cet , na, itareṣāṁ candramaṇḍale bhogābhāvāt ॥ 12 ॥

tuśabdaḥ pakṣaṁ vyāvartayati । naitadasti — sarve candramasaṁ gacchantīti । kasmāt ? bhogāyaiva hi candrārohaṇam , na niṣprayojanam ; nāpi pratyavarohāyaiva, — yathā kaścidvṛkṣamārohati puṣpaphalopādānāya, na niṣprayojanam , nāpi patanāyaiva ; bhogaśca aniṣṭādikāriṇāṁ candramasi nāstītyuktam ; tasmādiṣṭādikāriṇa eva candramasamārohanti, netare । te tu saṁyamanaṁ yamālayamavagāhya svaduṣkṛtānurūpā yāmīryātanā anubhūya punareva imaṁ lokaṁ pratyavarohanti ; evaṁbhūtau teṣāmārohāvarohau bhavataḥ । kutaḥ ? tadgatidarśanāt ; tathā hi yamavacanasarūpā śrutiḥ prayatām aniṣṭādikāriṇāṁ yamavaśyatāṁ darśayati — ‘na sāmparāyaḥ pratibhāti bālaṁ pramādyantaṁ vittamohena mūḍham । ayaṁ loko nāsti para iti mānī punaḥ punarvaśamāpadyate me’ (ka. u. 1 । 2 । 6) iti । ‘vaivasvataṁ saṅgamanaṁ janānām’ ityevaṁjātīyakaṁ ca bahveva yamavaśyatāprāptiliṅgaṁ bhavati ॥ 13 ॥

api ca manuvyāsaprabhṛtayaḥ śiṣṭāḥ saṁyamane pure yamāyattaṁ kapūyakarmavipākaṁ smaranti nāciketopākhyānādiṣu ॥ 14 ॥

api ca sapta narakā rauravapramukhā duṣkṛtaphalopabhogabhūmitvena smaryante paurāṇikaiḥ ; tānaniṣṭādikāriṇaḥ prāpnuvanti ; kutaste candraṁ prāpnuyuḥ ityabhiprāyaḥ ॥ 15 ॥

teṣvapi saptasu narakeṣu tasyaiva yamasyādhiṣṭhātṛtvavyāpārābhyupagamādavirodhaḥ ; yamaprayuktā eva hi te citraguptādayo'dhiṣṭhātāraḥ smaryante ॥ 16 ॥

pañcāgnividyāyām ‘vettha yathāsau loko na sampūryate’ (chā. u. 5 । 3 । 3) ityasya praśnasya prativacanāvasare śrūyate — ‘athaitayoḥ pathorna katareṇacana tānīmāni kṣudrāṇyasakṛdāvartīni bhūtāni bhavanti jāyasya mriyastvetyetattṛtīyaꣳ sthānaṁ tenāsau loko na sampūryate’ (chā. u. 5 । 10 । 8) iti । tatra etayoḥ pathoriti vidyākarmaṇorityetat । kasmāt ? prakṛtatvāt ; vidyākarmaṇī hi devayānapitṛyāṇayoḥ pathoḥ pratipattau prakṛte — ‘tadya itthaṁ viduḥ’ (chā. u. 5 । 10 । 1) iti vidyā, tayā pratipattavyo devayānaḥ panthāḥ prakīrtitaḥ ; ‘iṣṭāpūrte dattam’ (chā. u. 5 । 10 । 3) iti karma, tena pratipattavyaḥ pitṛyāṇaḥ panthāḥ prakīrtitaḥ — tatprakriyāyām ‘athaitayoḥ pathorna katareṇacana’ iti śrutam । etaduktaṁ bhavati — ye na vidyāsādhanena devayāne pathyadhikṛtāḥ, nāpi karmaṇā pitṛyāṇe, teṣāmeṣa kṣudrajantulakṣaṇo'sakṛdāvartī tṛtīyaḥ panthā bhavatīti ; tasmādapi na aniṣṭādikāribhiścandramāḥ prāpyate । syādetat — te'pi candrabimbamāruhya tato'varuhya kṣudrajantutvaṁ pratipatsyanta iti । tadapi nāsti, ārohānarthakyāt । api ca sarveṣu prayatsu candralokaṁ prāpnuvatsu asau lokaḥ prayadbhiḥ sampūryeta — ityataḥ praśnaviruddhaṁ prativacanaṁ prasajyeta ; tathā hi prativacanaṁ dātavyam , yathā asau loko na sampūryate । avarohābhyupagamādasampūraṇopapattiriti cet , na, aśrutatvāt ; satyam avarohādapyasampūraṇamupapadyate ; śrutistu tṛtīyasthānasaṅkīrtanena asampūraṇaṁ darśayati — ‘etattṛtīyaṁ sthānaꣳ tenāsau loko na sampūryate’ (chā. u. 5 । 10 । 8) iti ; tena anārohādeva asampūraṇamiti yuktam ; avarohasyeṣṭādikāriṣvapyaviśiṣṭatve sati tṛtīyasthānoktyānarthakyaprasaṅgāt । tuśabdastu śākhāntarīyavākyaprabhavāmaśeṣagamanāśaṅkāmucchinatti ; evaṁ sati adhikṛtāpekṣaḥ śākhāntarīye vākye sarvaśabdo'vatiṣṭhate — ye vai kecidadhikṛtā asmāllokātprayanti candramasameva te sarve gacchantīti ॥ 17 ॥

na tṛtīye sthāne dehalābhāya pañcasaṁkhyāniyama āhutīnāmādartavyaḥ । kutaḥ ? tathopalabdheḥ ; tathā hi antareṇaivāhutisaṁkhyāniyamaṁ varṇitena prakāreṇa tṛtīyasthānaprāptirupalabhyate — ‘jāyasva mriyasvetyetattṛtīyaꣳ sthānam’ (chā. u. 5 । 10 । 8) iti । api ca ‘pañcamyāmāhutāvāpaḥ puruṣavacaso bhavanti’ (chā. u. 5 । 3 । 3) iti manuṣyaśarīrahetutvena āhutisaṁkhyā saṅkīrtyate, na kīṭapataṅgādiśarīrahetutvena, puruṣaśabdasya manuṣyajātivacanatvāt । api ca pañcamyāmāhutāvapāṁ puruṣavacastvamupadiśyate, na apañcamyāmāhutau puruṣavacastvaṁ pratiṣidhyate, vākyasya dvyarthatādoṣāt । tatra yeṣāmārohāvarohau sambhavataḥ, teṣāṁ pañcamyāmāhutau deha udbhaviṣyati ; anyeṣāṁ tu vinaivāhutisaṁkhyayā bhūtāntaropasṛṣṭābhiradbhirdeha ārapsyate ॥ 18 ॥

api ca smaryate loke, droṇadhṛṣṭadyumnaprabhṛtīnāṁ sītādraupadīprabhṛtīnāṁ ca ayonijatvam । tatra droṇādīnāṁ yoṣidviṣayā ekā āhutirnāsti ; dhṛṣṭadyumnādīnāṁ tu yoṣitpuruṣaviṣaye dve apyāhutī na staḥ । yathā ca tatra āhutisaṁkhyāniyamānādaro bhavati, evamanyatrāpi bhaviṣyati । balākāpi antareṇaiva retaḥsekaṁ garbhaṁ dhatta iti lokarūḍhiḥ ॥ 19 ॥

api ca caturvidhe bhūtagrāme jarāyujāṇḍajasvedajodbhijjalakṣaṇe svedajodbhijjayoḥ antareṇaiva grāmyadharmam utpattidarśanāt āhutisaṁkhyānādaro bhavati । evamanyatrāpi bhaviṣyati ॥ 20 ॥

‘āṇḍajaṁ jīvajamudbhijjam’ (chā. u. 6 । 3 । 1) ityatra tṛtīyenodbhijjaśabdenaiva svedajopasaṅgrahaḥ kṛtaḥ pratyetavyaḥ, ubhayorapi svedajodbhijjayoḥ bhūmyudakodbhedaprabhavatvasya tulyatvāt । sthāvarodbhedāttu vilakṣaṇo jaṅgamodbheda ityanyatra svedajodbhijjayorbhedavāda ityavirodhaḥ ॥ 21 ॥

iṣṭādikāriṇaścandramasamāruhya tasminyāvatsampātamuṣitvā tataḥ sānuśayā avarohantītyuktam ; athāvarohaprakāraḥ parīkṣyate । tatreyamavarohaśrutirbhavati — ‘athaitamevādhvānaṁ punarnivartante yathetamākāśamākāśādvāyuṁ vāyurbhūtvā dhūmo bhavati dhūmo’ (chā. u. 5 । 10 । 5) ‘bhūtvābhraṁ bhavatyabhraṁ bhūtvā megho bhavati megho bhūtvā pravarṣati’ (chā. u. 5 । 10 । 6) iti । tatra saṁśayaḥ — kimākāśādisvarūpamevāvarohantaḥ pratipadyante, kiṁ vā ākāśādisāmyamiti । tatra prāptaṁ tāvat — ākāśādisvarūpameva pratipadyanta iti । kutaḥ ? evaṁ hi śrutirbhavati ; itarathā lakṣaṇā syāt ; śrutilakṣaṇāviśaye ca śrutirnyāyyā, na lakṣaṇā ; tathā ca ‘vāyurbhūtvā dhūmo bhavati’ ityevamādīnyakṣarāṇi tattatsvarūpāpattau āñjasyena avakalpante ; tasmādākāśādisvarūpapratipattiriti ; evaṁ prāpte, brūmaḥ — ākāśādisāmyaṁ pratipadyanta iti ; candramaṇḍale yat ammayaṁ śarīramupabhogārthamārabdham , tat upabhogakṣaye sati pravilīyamānaṁ sūkṣmamākāśasamaṁ bhavati ; tato vāyorvaśameti ; tato dhūmādibhiḥ sampṛcyata iti । tadetaducyate — ‘yathetamākāśamākāśādvāyum’ (chā. u. 5 । 10 । 5) ityevamādinā । kuta etat ? upapatteḥ ; evaṁ hi etadupapadyate ; na hi anyasyānyabhāvo mukhya upapadyate ; ākāśasvarūpapratipattau ca vāyvādikrameṇāvaroho nopapadyate ; vibhutvācca ākāśena nityasambaddhatvāt na tatsādṛśyāpatteranyaḥ tatsambandho ghaṭate । śrutyasambhave ca lakṣaṇāśrayaṇaṁ nyāyyameva । ata ākāśāditulyatāpattireva atra ākāśādibhāva ityupacaryate ॥ 22 ॥

tatra ākāśādipratipattau prāgvrīhyādibhāvāpatteḥ bhavati viśayaḥ — kiṁ dīrghaṁ dīrghaṁ kālaṁ pūrvapūrvasādṛśyenāvasthāyottarottarasādṛśyaṁ gacchanti, utālpamalpamiti । tatrāniyamaḥ, niyamakāriṇaḥ śāstrasyābhāvādityevaṁ prāpte, idamāha — nāticireṇeti । alpamalpaṁ kālamākāśādibhāvenāvasthāya varṣadhārābhiḥ saha imāṁ bhuvamāpatanti । kuta etat ? viśeṣadarśanāt ; tathā hi vrīhyādibhāvāpatteranantaraṁ viśinaṣṭi — ‘ato vai khalu durniṣprapataram’ (chā. u. 5 । 10 । 6) iti ; takāra ekaśchāndasyāṁ prakriyāyāṁ lupto mantavyaḥ ; durniṣprapatataraṁ durniṣkramataram — duḥkhataramasmādvrīhyādibhāvānniḥsaraṇaṁ bhavatītyarthaḥ ; tat atra duḥkhaṁ niṣprapatanaṁ pradarśayan pūrveṣu sukhaṁ niṣprapatanaṁ darśayati ; sukhaduḥkhatāviśeṣaścāyaṁ niṣprapatanasya kālālpatvadīrghatvanimittaḥ, tasminnavadhau śarīrāniṣpatterupabhogāsambhavāt । tasmādvrīhyādibhāvāpatteḥ prāk alpenaiva kālenāvarohaḥ syāditi ॥ 23 ॥

tasminnevāvarohe pravarṣaṇānantaraṁ paṭhyate — ‘ta iha vrīhiyavā oṣadhivanaspatayastilamāṣā iti jāyante’ (chā. u. 5 । 10 । 6) iti । tatra saṁśayaḥ — kimasminnavadhau sthāvarajātyāpannāḥ sthāvarasukhaduḥkhabhājo'nuśayino bhavanti, āhosvitkṣetrajñāntarādhiṣṭhiteṣu sthāvaraśarīreṣu saṁśleṣamātraṁ gacchantīti । kiṁ tāvatprāptam ? sthāvarajātyāpannāstatsukhaduḥkhabhājo'nuśayino bhavantīti । kuta etat ? janermukhyārthatvopapatteḥ, sthāvarabhāvasya ca śrutismṛtyorupabhogasthānatvaprasiddheḥ, paśuhiṁsādiyogācca iṣṭādeḥ karmajātasyāniṣṭaphalatvopapatteḥ ; tasmānmukhyamevedamanuśayināṁ vrīhyādijanma, śvādijanmavat — yathā ‘śvayoniṁ vā sūkarayoniṁ vā caṇḍālayoniṁ vā’ iti mukhyamevānuśayināṁ śvādijanma tatsukhaduḥkhānvitaṁ bhavati, evaṁ vrīhyādijanmāpīti । evaṁ prāpte brūmaḥ —

anyairjīvairadhiṣṭhiteṣu vrīhyādiṣu saṁsargamātramanuśayinaḥ pratipadyante, na tatsukhaduḥkha bhājo bhavanti, pūrvavat — yathā vāyudhūmādibhāvo'nuśayināṁ tatsaṁśleṣamātram , evaṁ vrīhyādibhāvo'pi jātisthāvaraiḥ saṁśleṣamātram । kuta etat ? tadvadevehāpyabhilāpāt । ko'bhilāpasya tadvadbhāvaḥ ? karmavyāpāramantareṇa saṅkīrtanam — yathā ākāśādiṣu pravarṣaṇānteṣu na kañcitkarmavyāpāraṁ parāmṛśati, evaṁ vrīhyādijanmanyapi । tasmānnāstyatra sukhaduḥkhabhāktvamanuśayinām । yatra tu sukhaduḥkhabhāktvamabhipraiti, parāmṛśati tatra karmavyāpāram — ‘ramaṇīyacaraṇāḥ’ ‘kapūyacaraṇāḥ’ iti । api ca mukhye'nuśayināṁ vrīhyādijanmani, vrīhyādiṣu lūyamāneṣu kaṇḍyamāneṣu pacyamāneṣu bhakṣyamāṇeṣu ca tadabhimānino'nuśayinaḥ pravaseyuḥ ; yo hi jīvo yaccharīramabhimanyate, sa tasminpīḍyamāne pravasati — iti prasiddham ; tatra vrīhyādibhāvādretaḥsigbhāvo'nuśayināṁ nābhilapyeta ; ataḥ saṁsargamātramanuśayināmanyādhiṣṭhiteṣu vrīhyādiṣu bhavati । etena janermukhyārthatvaṁ pratibrūyāt , upabhogasthānatvaṁ ca sthāvarabhāvasya ; na ca vayamupabhogasthānatvaṁ sthāvarabhāvasyāvajānīmahe ; bhavatvanyeṣāṁ jantūnāmapuṇyasāmarthyena sthāvarabhāvamupagatānām etat upabhogasthānam ; candramasastu avarohanto'nuśayino na sthāvarabhāvamupabhuñjata ityācakṣmahe ॥ 24 ॥

yatpunaruktam — paśuhiṁsādiyogādaśuddhamādhvarikaṁ karma, tasyāniṣṭamapi phalamavakalpata ityato mukhyamevānuśayināṁ vrīhyādijanma astu ; tatra gauṇī kalpanā anarthiketi — tatparihriyate — na, śāstrahetutvāddharmādharmavijñānasya ; ayaṁ dharmaḥ ayamadharma iti śāstrameva vijñāne kāraṇam , atīndriyatvāttayoḥ ; aniyatadeśakālanimittatvācca — yasmindeśe kāle nimitte ca yo dharmo'nuṣṭhīyate, sa eva deśakālanimittāntareṣvadharmo bhavati ; tena na śāstrādṛte dharmādharmaviṣayaṁ vijñānaṁ kasyacidasti । śāstrācca hiṁsānugrahādyātmako jyotiṣṭomo dharma ityavadhāritaḥ, sa kathamaśuddha iti śakyate vaktum । nanu ‘na hiṁsyātsarvā bhūtāni’ iti śāstrameva bhūtaviṣayāṁ hiṁsām adharma ityavagamayati ; bāḍham — utsargastu saḥ ; apavādo'yaṁ ‘agnīṣomīyaṁ paśumālabheta’ iti ; utsargāpavādayośca vyavasthitaviṣayatvam ; tasmādviśuddhaṁ karma vaidikam , śiṣṭairanuṣṭhīyamānatvāt anindyamānatvācca ; tena na tasya pratirūpaṁ phalam jātisthāvaratvam । na ca śvādijanmavadapi vrīhyādijanma bhavitumarhati ; taddhi kapūyacaraṇānadhikṛtya ucyate ; naivamiha vaiśeṣikaḥ kaścidadhikāro'sti । ataścandramaṇḍalaskhalitānāmanuśayināṁ vrīhyādisaṁśleṣamātraṁ tadbhāva ityupacaryate ॥ 25 ॥

itaśca vrīhyādisaṁśleṣamātraṁ tadbhāvaḥ, yatkāraṇaṁ vrīhyādibhāvasyānantaramanuśayināṁ retaḥsigbhāva āmnāyate — ‘yo yo hyannamatti yo retaḥ siñcati tadbhūya eva bhavati’ (chā. u. 5 । 10 । 6) iti ; na cātra mukhyo retaḥsigbhāvaḥ sambhavati ; cirajāto hi prāptayauvano retaḥsigbhavati ; kathamiva anupacaritaṁ tadbhāvam adyamānānnānugato'nuśayī pratipadyeta ? tatra tāvadavaśyaṁ retaḥsigyoga eva retaḥsigbhāvo'bhyupagantavyaḥ ; tadvat vrīhyādibhāvo'pi vrīhyādiyoga evetyavirodhaḥ ॥ 26 ॥

atha retaḥsigbhāvasyānantaraṁ yonau niṣikte retasi, yoneradhi śarīram anuśayinām anuśayaphalopabhogāya jāyata ityāha śāstram — ‘tadya iha ramaṇīyacaraṇāḥ’ (chā. u. 5 । 10 । 7) ityādi ; tasmādapyavagamyate — nāvarohe vrīhyādibhāvāvasare taccharīrameva sukhaduḥkhānvitaṁ bhavatīti । tasmāt vrīhyādisaṁśleṣamātramanuśayināṁ tajjanmeti siddham ॥ 27 ॥

sandhye tathyarūpā sṛṣṭiriti ; sandhyamiti svapnasthānamācaṣṭe, vede prayogadarśanāt — ‘sandhyaṁ tṛtīyaꣳ svapnasthānam’ iti ; dvayorlokasthānayoḥ prabodhasamprasādasthānayorvā sandhau bhavatīti sandhyam ; tasminsandhye sthāne tathyarūpaiva sṛṣṭirbhavitumarhati — kutaḥ ? — yataḥ pramāṇabhūtā śrutirevamāha — ‘atha rathārathayogānpathaḥ sṛjate’ (bṛ. u. 4 । 3 । 10) ityādi ; ‘sa hi kartā’ iti ca upasaṁhārāt evamevāvagamyate ॥ 1 ॥

api ca eke śākhinaḥ asminneva sandhye sthāne kāmānāṁ nirmātāramātmānamāmananti — ‘ya eṣa supteṣu jāgarti kāmaṁ kāmaṁ puruṣo nirmimāṇaḥ’ (ka. u. 2 । 2 । 8) iti ; putrādayaśca tatra kāmā abhipreyante — kāmyanta iti । nanu kāmaśabdenecchāviśeṣā evocyeran ; na, ‘śatāyuṣaḥ putrapautrānvṛṇīṣva’ (ka. u. 1 । 1 । 23) iti prakṛtya ante ‘kāmānāṁ tvā kāmabhājaṁ karomi’ (ka. u. 1 । 1 । 24) iti prakṛteṣu tatra putrādiṣu kāmaśabdasya prayuktatvāt । prājñaṁ cainaṁ nirmātāraṁ prakaraṇavākyaśeṣābhyāṁ pratīmaḥ । prājñasya hīdaṁ prakaraṇam — ‘anyatra dharmādanyatrādharmāt’ (ka. u. 1 । 2 । 14) ityādi ; tadviṣaya eva ca vākyaśeṣo'pi — ‘tadeva śukraṁ tadbrahma tadevāmṛtamucyate । tasmiṅllokāḥ śritāḥ sarve tadu nātyeti kaścana’ (ka. u. 2 । 2 । 8) iti । prājñakartṛkā ca sṛṣṭistathyarūpā samadhigatā jāgaritāśrayā, tathā svapnāśrayāpi sṛṣṭirbhavitumarhati ; tathā ca śrutiḥ — ‘atho khalvāhurjāgaritadeśa evāsyaiṣa iti yānyeva jāgratpaśyati tāni suptaḥ’ (bṛ. u. 4 । 3 । 14) iti svapnajāgaritayoḥ samānanyāyatāṁ śrāvayati । tasmāttathyarūpaiva sandhye sṛṣṭiriti ॥ 2 ॥

tuśabdaḥ pakṣaṁ vyāvartayati । naitadasti — yaduktam , sandhye sṛṣṭiḥ pāramārthikīti ; māyaiva sandhye sṛṣṭiḥ, na paramārthagandho'pyasti । kutaḥ ? kārtsnyenānabhivyaktasvarūpatvāt — na hi kārtsnyena paramārthavastudharmeṇa abhivyaktasvarūpaḥ svapnaḥ । kiṁ punaratra kārtsnyamabhipretam ? deśakālanimittasampattiḥ abādhaśca । na hi paramārthavastuviṣayāṇi deśakālanimittāni abādhaśca svapne sambhāvyante । na tāvatsvapne rathādīnāmucito deśaḥ sambhavati ; na hi saṁvṛte dehadeśe rathādayo'vakāśaṁ labheran । syādetat — bahirdehāt svapnaṁ drakṣyati, deśāntaritadravyagrahaṇāt ; darśayati ca śrutiḥ bahirdehātsvapnam — ‘bahiṣkulāyādamṛtaścaritvā । sa īyate'mṛto yatra kāmam’ (bṛ. u. 4 । 3 । 12) iti ; sthitigatipratyayabhedaśca na aniṣkrānte jantau sāmañjasyamaśnuvīta — iti । netyucyate — na hi suptasya jantoḥ kṣaṇamātreṇa yojanaśatāntaritaṁ deśaṁ paryetuṁ viparyetuṁ ca tataḥ sāmarthyaṁ sambhāvyate ; kvacicca pratyāgamanavarjitaṁ svapnaṁ śrāvayati — kuruṣvahamadya śayāno nidrayābhiplutaḥ, svapne pañcālānabhigataśca asminpratibuddhaśca — iti ; dehāccedapeyāt , pañcāleṣveva pratibudhyeta , tānasāvabhigata iti ; kuruṣveva tu pratibudhyate । yena ca ayaṁ dehena deśāntaramaśnuvāno manyate, tamanye pārśvasthāḥ śayanadeśa eva paśyanti । yathābhūtāni ca ayaṁ deśāntarāṇi svapne paśyati, na tāni tathābhūtānyeva bhavanti ; paridhāvaṁścetpaśyet , jāgradvat vastubhūtamarthamākalayet । darśayati ca śrutirantareva dehe svapnam — ‘sa yatraitatsvapnyayā carati’ ityupakramya ‘sve śarīre yathākāmaṁ parivartate’ (bṛ. u. 2 । 1 । 18) iti । ataśca śrutyupapattivirodhādbahiṣkulāyaśrutiḥ gauṇī vyākhyātavyā — bahiriva kulāyāt amṛtaścaritveti — yo hi vasannapi śarīre na tena prayojanaṁ karoti, sa bahiriva śarīrādbhavati — iti । sthitigatipratyayabhedo'pyevaṁ sati vipralambha evābhyupagantavyaḥ ॥

kālavisaṁvādo'pi ca svapne bhavati — rajanyāṁ supto vāsaraṁ bhārate varṣe manyate ; tathā muhūrtamātravartini svapne kadācit bahūn varṣapūgān ativāhayati । nimittānyapi ca svapne na buddhaye karmaṇe vā ucitāni vidyante ; karaṇopasaṁhārāddhi nāsya rathādigrahaṇāya cakṣurādīni santi ; rathādinirvartane'pi kuto'sya nimeṣamātreṇa sāmarthyaṁ dārūṇi vā । bādhyante caite rathādayaḥ svapnadṛṣṭāḥ prabodhe ; svapna eva ca ete sulabhabādhā bhavanti, ādyantayorvyabhicāradarśanāt — ratho'yamiti hi kadācitsvapne nirdhāritaḥ kṣaṇena manuṣyaḥ sampadyate, manuṣyo'yamiti nirdhāritaḥ kṣaṇena vṛkṣaḥ । spaṣṭaṁ cābhāvaṁ rathādīnāṁ svapne śrāvayati śāstram — ‘na tatra rathā na rathayogā na panthāno bhavanti’ (bṛ. u. 4 । 3 । 10) ityādi । tasmānmāyāmātraṁ svapnadarśanam ॥ 3 ॥

māyāmātratvāttarhi na kaścitsvapne paramārthagandho'stīti — netyucyate — sūcakaśca hi svapno bhavati bhaviṣyatoḥ sādhvasādhunoḥ ; tathā hi śrūyate — ‘yadā karmasu kāmyeṣu striyaꣳ svapneṣu paśyati । samṛddhiṁ tatra jānīyāttasminsvapnanidarśane’ (chā. u. 5 । 2 । 8) iti ; tathā ‘puruṣaṁ kṛṣṇaṁ kṛṣṇadantaṁ paśyati sa enaṁ hanti’ ityevamādibhiḥ svapnairacirajīvitvamāvedyata iti śrāvayati ; ācakṣate ca svapnādhyāyavidaḥ — kuñjarārohaṇādīni svapne dhanyāni, kharayānādīnyadhanyāni’ iti ; mantradevatādravyaviśeṣanimittāśca kecitsvapnāḥ satyārthagandhino bhavantīti manyante । tatrāpi bhavatu nāma sūcyamānasya vastunaḥ satyatvam ; sūcakasya tu strīdarśanāderbhavatyeva vaitathyam , bādhyamānatvādityabhiprāyaḥ ; tasmādupapannaṁ svapnasya māyāmātratvam ॥

yaduktam — ‘āha hi’ iti tadevaṁ sati bhāktaṁ vyākhyātavyam — yathā ‘lāṅgalaṁ gavādīnudvahati’ iti nimittamātratvādevamucyate, na tu pratyakṣameva lāṅgalaṁ gavādīnudvahati ; evaṁ nimittamātratvāt — supto rathādīnsṛjate, ‘sa hi kartā’ — iti ca ucyate ; na tu pratyakṣameva supto rathādīnsṛjati । nimittatvaṁ tu asya rathādipratibhānanimittamodatrāsādidarśanāttannimittabhūtayoḥ sukṛtaduṣkṛtayoḥ kartṛtveneti vaktavyam । api ca jāgarite viṣayendriyasaṁyogāt ādityādijyotirvyatikarācca ātmanaḥ svayaṁjyotiṣṭvaṁ durvivecanamiti tadvivecanāya svapna upanyastaḥ ; tatra yadi rathādisṛṣṭivacanaṁ śrutyā nīyeta, tataḥ svayaṁjyotiṣṭvaṁ na nirṇītaṁ syāt ; tasmādrathādyabhāvavacanaṁ śrutyā, rathādisṛṣṭivacanaṁ tu bhaktyeti vyākhyeyam । etena nirmāṇaśravaṇaṁ vyākhyātam । yadapyuktam — ‘prājñamenaṁ nirmātāramāmananti’ iti, tadapyasat , śrutyantare ‘svayaṁ vihatya svayaṁ nirmāya svena bhāsā svena jyotiṣā prasvapiti’ (bṛ. u. 4 । 3 । 9) iti jīvavyāpāraśravaṇāt ; ihāpi ‘ya eṣa supteṣu jāgarti’ (ka. u. 2 । 2 । 8) iti prasiddhānuvādājjīva evāyaṁ kāmānāṁ nirmātā saṅkīrtyate ; tasya tu vākyaśeṣeṇa ‘tadeva śukraṁ tadbrahma’ iti jīvabhāvaṁ vyāvartya brahmabhāva upadiśyate — ‘tattvamasi’ (chā. u. 6 । 9 । 4) ityādivat — iti na brahmaprakaraṇaṁ virudhyate । na cāsmābhiḥ svapne'pi prājñavyāpāraḥ pratiṣidhyate, tasya sarveśvaratvāt sarvāsvapyavasthāsvadhiṣṭhātṛtvopapatteḥ ; pāramārthikastu nāyaṁ sandhyāśrayaḥ sargaḥ viyadādisargavat — ityetāvatpratipādyate ; na ca viyadādisargasyāpyātyantikaṁ satyatvamasti ; pratipāditaṁ hi ‘tadananyatvamārambhaṇaśabdādibhyaḥ’ (bra. sū. 2 । 1 । 14) ityatra samastasya prapañcasya māyāmātratvam । prāk tu brahmātmatvadarśanāt viyadādiprapañco vyavasthitarūpo bhavati ; sandhyāśrayastu prapañcaḥ pratidinaṁ bādhyate — ityato vaiśeṣikamidaṁ sandhyasya māyāmātratvamuditam ॥ 4 ॥

athāpi syāt — parasyaiva tāvadātmanoṁ'śaḥ jīvaḥ — agneriva visphuliṅgaḥ ; tatraivaṁ sati yathā agnivisphuliṅgayoḥ samāne dahanaprakāśanaśaktī bhavataḥ, evaṁ jīveśvarayorapi jñānaiśvaryaśaktī ; tataśca jīvasya jñānaiśvaryavaśāt sāṅkalpikī svapne rathādisṛṣṭirbhaviṣyatīti । atrocyate — satyapi jīveśvarayoraṁśāṁśibhāve pratyakṣameva jīvasyeśvaraviparītadharmatvam । kiṁ punarjīvasya īśvarasamānadharmatvaṁ nāstyeva ? na nāstyeva ; vidyamānamapi tat tirohitam avidyādivyavadhānāt । tatpunastirohitaṁ sat parameśvaramabhidhyāyato yatamānasya jantorvidhūtadhvāntasya — timiratiraskṛteva dṛkśaktiḥ auṣadhavīryāt — īśvaraprasādāt saṁsiddhasya kasyacidevāvirbhavati, na svabhāvata eva, sarveṣāṁ jantūnām । kutaḥ ? tato hi īśvarāddhetoḥ, asya jīvasya, bandhamokṣau bhavataḥ — īśvarasvarūpāparijñānāt bandhaḥ, tatsvarūpaparijñānāttu mokṣaḥ । tathā ca śrutiḥ — ‘jñātvā devaṁ sarvapāśāpahāniḥ kṣīṇaiḥ kleśairjanmamṛtyuprahāṇiḥ । tasyābhidhyānāttṛtīyaṁ dehabhede viśvaiśvaryaṁ kevala āptakāmaḥ’ (śve. u. 1 । 11) ityevamādyā ॥ 5 ॥

kasmātpunarjīvaḥ paramātmāṁśa eva san tiraskṛtajñānaiśvaryo bhavati ? yuktaṁ tu jñānaiśvaryayoratiraskṛtatvam , visphuliṅgasyeva dahanaprakāśanayoḥ — iti । ucyate — satyamevaitat ; so'pi tu jīvasya jñānaiśvaryatirobhāvaḥ, dehayogāt dehendriyamanobuddhiviṣayavedanādiyogāt bhavati । asti ca atropamā — yathā agnerdahanaprakāśanasampannasyāpyaraṇigatasya dahanaprakāśane tirohite bhavataḥ, yathā vā bhasmacchannasya — evamavidyāpratyupasthāpitanāmarūpakṛtadehādyupādhiyogāt tadavivekabhramakṛto jīvasya jñānaiśvaryatirobhāvaḥ । vāśabdo jīvasya īśvarāt anyatvaśaṅkāvyāvṛttyarthaḥ । nanvanya eva jīvaḥ īśvarādastu, tiraskṛtajñānaiśvaryatvāt ; kiṁ dehayogakalpanayā ? netyucyate — na hi anyatvaṁ jīvasya īśvarādupapadyate — ‘seyaṁ devataikṣata’ (chā. u. 6 । 3 । 2) ityupakramya ‘anena jīvenātmanānupraviśya’ (chā. u. 6 । 3 । 2) ityātmaśabdena jīvasya parāmarśāt ; ‘tatsatyaꣳ sa ātmā tattvamasi śvetaketo’ (chā. u. 6 । 8 । 7) iti ca jīvāya upadiśati īśvarātmatvam ; ataḥ ananya eva īśvarājjīvaḥ san dehayogāttirohitajñānaiśvaryo bhavati । ataśca na sāṅkalpikī jīvasya svapne rathādisṛṣṭirghaṭate ; yadi ca sāṅkalpikī svapne rathādisṛṣṭiḥ syāt , naivāniṣṭaṁ kaścitsvapnaṁ paśyet , na hi kaścidaniṣṭaṁ saṅkalpayate । yatpunaruktam — jāgaritadeśaśrutiḥ svapnasya satyatvaṁ khyāpayatīti, na tatsāmyavacanaṁ satyatvābhiprāyam , svayaṁjyotiṣṭvavirodhāt , śrutyaiva ca svapne rathādyabhāvasya darśitatvāt ; jāgaritaprabhavavāsanānirmitatvāttu svapnasya tattulyanirbhāsatvābhiprāyaṁ tat । tasmādupapannaṁ svapnasya māyāmātratvam ॥ 6 ॥

svapnāvasthā parīkṣitā ; suṣuptāvasthedānīṁ parīkṣyate । tatraitāḥ suṣuptaviṣayāḥ śrutayo bhavanti ; kvacicchrūyate — ‘tadyatraitatsuptaḥ samastaḥ samprasannaḥ svapnaṁ na vijānātyāsu tadā nāḍīṣu sṛpto bhavati’ (chā. u. 8 । 6 । 3) iti ; anyatra tu nāḍīrevānukramya śrūyate — ‘tābhiḥ pratyavasṛpya purītati śete’ (bṛ. u. 2 । 1 । 19) iti ; tathānyatra nāḍīrevānukramya — ‘tāsu tadā bhavati yadā suptaḥ svapnaṁ na kañcana paśyatyathāsminprāṇa evaikadhā bhavati’ (kau. u. 4 । 19) iti ; tathānyatra — ‘ya eṣo'ntarhṛdaya ākāśastasmiñśete’ (bṛ. u. 2 । 1 । 17) iti ; tathānyatra — ‘satā somya tadā sampanno bhavati svamapīto bhavati’ (chā. u. 6 । 8 । 1) iti ; tathā — ‘prājñenātmanā sampariṣvakto na bāhyaṁ kiñcana veda nāntaram’ (bṛ. u. 4 । 3 । 21) iti ca ॥

tatra saṁśayaḥ — kimetāni nāḍyādīni parasparanirapekṣatayā bhinnāni suṣuptisthānāni, āhosvitparasparāpekṣayā ekaṁ suṣuptisthānamiti । kiṁ tāvatprāptam ? bhinnānīti । kutaḥ ? ekārthatvāt — na hi ekārthānāṁ kvacitparasparāpekṣatvaṁ dṛśyate vrīhiyavādīnām ; nāḍyādīnāṁ ca ekārthatā suṣuptau dṛśyate, ‘nāḍīṣu sṛpto bhavati’ (chā. u. 8 । 6 । 3) ‘purītati śete’ (bṛ. u. 2 । 1 । 19) iti ca tatra tatra saptamīnirdeśasya tulyatvāt । nanu naivaṁ sati saptamīnirdeśo dṛśyate — ‘satā somya tadā sampanno bhavati’ (chā. u. 6 । 8 । 1) iti ; naiṣa doṣaḥ, tatrāpi saptamyarthasya gamyamānatvāt — vākyaśeṣo hi tatra āyatanaiṣī jīvaḥ sat upasarpatītyāha — ‘anyatrāyatanamalabdhvā prāṇamevāśrayate’ (chā. u. 6 । 8 । 2) iti ; prāṇaśabdena tatra prakṛtasya sata upādānāt ; āyatanaṁ ca saptamyarthaḥ, saptamīnirdeśo'pi tatra vākyaśeṣe dṛśyate — ‘sati sampadya na viduḥ sati sampadyāmahe’ (chā. u. 6 । 9 । 2) iti । sarvatra ca viśeṣavijñānoparamalakṣaṇaṁ suṣuptaṁ na viśiṣyate । tasmādekārthatvāt nāḍyādīnāṁ vikalpena kadācit kiñcitsthānaṁ svāpāyopasarpati — iti ॥

evaṁ prāpte, pratipādyate — tadabhāvo nāḍīṣvātmani ceti । tadabhāva iti, tasya prakṛtasya svapnadarśanasya abhāvaḥ suṣuptamityarthaḥ ; nāḍīṣvātmani ceti samuccayena etāni nāḍyādīni svāpāyopasarpati, na vikalpena — ityarthaḥ । kutaḥ ? tacchruteḥ ; tathā hi sarveṣāmeva nāḍyādīnāṁ tatra tatra suṣuptisthānatvaṁ śrūyate ; tacca samuccaye saṅgṛhītaṁ bhavati ; vikalpe hyeṣām , pakṣe bādhaḥ syāt । nanu ekārthatvādvikalpo nāḍyādīnāṁ vrīhiyavādivat — ityuktam ; netyucyate — na hi ekavibhaktinirdeśamātreṇa ekārthatvaṁ vikalpaśca āpatati, nānārthatvasamuccayayorapyekavibhaktinirdeśadarśanāt — prāsāde śete paryaṅke śete ityevamādiṣu , tathā ihāpi nāḍīṣu purītati brahmaṇi ca svapitīti upapadyate samuccayaḥ ; tathā ca śrutiḥ — ‘tāsu tadā bhavati yadā suptaḥ svapnaṁ na kañcana paśyatyathāsminprāṇa evaikadhā bhavati’ (kau. u. 4 । 19) iti samuccayaṁ nāḍīnāṁ prāṇasya ca suṣuptau śrāvayati, ekavākyopādānāt ; prāṇasya ca brahmatvaṁ samadhigataṁ — ‘prāṇastathānugamāt’ (bra. sū. 1 । 1 । 28) ityatra । yatrāpi nirapekṣā iva nāḍīḥ suṣuptisthānatvena śrāvayati — ‘āsu tadā nāḍīṣu sṛpto bhavati’ (chā. u. 8 । 6 । 3) iti, tatrāpi pradeśāntaraprasiddhasya brahmaṇo'pratiṣedhāt nāḍīdvāreṇa brahmaṇyevāvatiṣṭhata iti pratīyate ; na caivamapi nāḍīṣu saptamī virudhyate, nāḍībhirapi brahmopasarpan sṛpta eva nāḍīṣu bhavati — yo hi gaṅgayā sāgaraṁ gacchati, gata eva sa gaṅgāyāṁ bhavati । api ca atra raśmināḍīdvārātmakasya brahmalokamārgasya vivakṣitatvāt nāḍīstutyarthaṁ sṛptisaṅkīrtanam — ‘nāḍīṣu sṛpto bhavati’ (chā. u. 8 । 6 । 3) ityuktvā ‘taṁ na kaścana pāpmā spṛśati’ (chā. u. 8 । 6 । 3) iti bruvan nāḍīḥ praśaṁsati ; bravīti ca pāpmasparśābhāve hetum ‘tejasā hi tadā sampanno bhavati’ (chā. u. 8 । 6 । 3) iti — tejasā nāḍīgatena pittākhyena abhivyāptakaraṇo na bāhyān viṣayānīkṣata ityarthaḥ ; athavā tejaseti brahmaṇa evāyaṁ nirdeśaḥ, śrutyantare ; ‘brahmaiva teja eva’ (bṛ. u. 4 । 4 । 7) iti tejaḥśabdasya brahmaṇi prayuktatvāt ; brahmaṇā hi tadā sampanno bhavati nāḍīdvāreṇa, atastaṁ na kaścana pāpmā spṛśatītyarthaḥ — brahmasampattiśca pāpmasparśābhāve hetuḥ samadhigataḥ ‘sarve pāpmāno'to nivartante'pahatapāpmā hyeṣa brahmalokaḥ’ (chā. u. 8 । 4 । 1) ityādiśrutibhyaḥ ; evaṁ ca sati pradeśāntaraprasiddhena brahmaṇā suṣuptisthānenānugato nāḍīnāṁ samuccayaḥ samadhigato bhavati । tathā purītato'pi brahmaprakriyāyāṁ saṅkīrtanāt tadanuguṇameva suṣuptisthānatvaṁ jñāyate — ‘ya eṣo'ntarhṛdaya ākāśastasmiñśete’ (bṛ. u. 2 । 1 । 17) iti hṛdayākāśe suṣuptisthāne prakṛte idamucyate — ‘purītati śete’ (bṛ. u. 2 । 1 । 19) iti ; purītaditi hṛdayapariveṣṭanamucyate ; tadantarvartinyapi hṛdayākāśe śayānaḥ śakyate ‘purītati śete’ iti vaktum — prākāraparikṣipte'pi hi pure vartamānaḥ prākāre vartata ityucyate ; hṛdayākāśasya ca brahmatvaṁ samadhigatam ‘dahara uttarebhyaḥ’ (bra. sū. 1 । 3 । 14) ityatra । tathā nāḍīpurītatsamuccayo'pi ‘tābhiḥ pratyavasṛpya purītati śete’ (bṛ. u. 2 । 1 । 19) ityekavākyopādānāt avagamyate । satprājñayośca prasiddhameva brahmatvam । evametāsu śrutiṣu trīṇyeva suṣuptisthānāni saṅkīrtitāni — nāḍyaḥ purītat brahma ceti ; tatrāpi dvāramātraṁ nāḍyaḥ purītacca, brahmaiva tu ekam anapāyi suṣuptisthānam । api ca nāḍyaḥ purītadvā jīvasyopādhyādhāra eva bhavati — tatrāsya karaṇāni vartanta iti ; na hi upādhisambandhamantareṇa svata eva jīvasyādhāraḥ kaścitsambhavati, brahmāvyatirekeṇa svamahimapratiṣṭhitatvāt । brahmādhāratvamapyasya suṣupte naiva ādhārādheyabhedābhiprāyeṇa ucyate । kathaṁ tarhi ? tādātmyābhiprāyeṇa ; yata āha — ‘satā somya tadā sampanno bhavati svamapīto bhavati’ (chā. u. 6 । 8 । 1) iti — svaśabdena ātmā abhilapyate, svarūpamāpannaḥ supto bhavatītyarthaḥ । api ca na kadācijjīvasya brahmaṇā sampattirnāsti, svarūpasyānapāyitvāt ; svapnajāgaritayostūpādhisamparkavaśāt pararūpāpattimivāpekṣya tadupaśamātsuṣupteḥ svarūpāpattirvivakṣyate — ‘svamapīto bhavati’ iti ; ataśca suṣuptāvasthāyāṁ kadācitsatā sampadyate, kadācinna sampadyate — ityayuktam । api ca sthānavikalpābhyupagame'pi viśeṣavijñānopaśamalakṣaṇaṁ tāvatsuṣuptaṁ na kvacidviśiṣyate ; tatra sati sampannastāvat ekatvāt na vijānātīti yuktam , ‘tatkena kaṁ vijānīyāt’ (chā. u. 2 । 4 । 14) iti śruteḥ ; nāḍīṣu purītati ca śayānasya na kiñcit avijñāne kāraṇaṁ śakyaṁ vijñātum , bhedaviṣayatvāt , ‘yatra vā anyadiva syāttatrānyo'nyatpaśyet’ (bṛ. u. 4 । 3 । 31) iti śruteḥ । nanu bhedaviṣayasyāpyatidūrādikāraṇamavijñāne syāt ; bāḍhamevaṁ syāt , yadi jīvaḥ svataḥ paricchinno'bhyupagamyeta — yathā viṣṇumitraḥ pravāsī svagṛhaṁ na paśyatīti ; na tu jīvasyopādhivyatirekeṇa paricchedo vidyate ; upādhigatamevātidūrādikāraṇam avijñāne iti yadyucyeta, tathāpyupādherupaśāntatvāt satyeva sampannaḥ na vijānātīti yuktam । na ca vayamiha tulyavat nāḍyādisamuccayaṁ pratipādayāmaḥ ; na hi nāḍyaḥ suptisthānaṁ purītacca ityanena vijñānena kiñcitprayojanamasti ; na hyetadvijñānapratibaddhaṁ kiñcitphalaṁ śrūyate ; nāpyetadvijñānaṁ phalavataḥ kasyacidaṅgamupadiśyate । brahma tu anapāyi suptisthānam — ityetatpratipādayāmaḥ ; tena tu vijñānena prayojanamasti jīvasya brahmātmatvāvadhāraṇaṁ svapnajāgaritavyavahāravimuktatvāvadhāraṇaṁ ca । tasmādātmaiva suptisthānam ॥ 7 ॥

yasmācca ātmaiva suptisthānam , ata eva ca kāraṇāt nityavadeva asmādātmanaḥ prabodhaḥ svāpādhikāre śiṣyate, ‘kuta etadāgāt’ (bṛ. u. 2 । 1 । 16) ityasya praśnasya prativacanāvasare — ‘yathāgneḥ kṣudrā visphuliṅgā vyuccarantyevamevāsmādātmanaḥ sarve prāṇāḥ’ (bṛ. u. 2 । 1 । 20) ityādinā, ‘sata āgamya na viduḥ sata āgacchāmahe’ (chā. u. 6 । 10 । 2) iti ca । vikalpyamāneṣu tu suṣuptisthāneṣu , kadācinnāḍībhyaḥ pratibudhyate kadācitpurītataḥ kadācidātmanaḥ — ityaśāsiṣyat । tasmādapyātmaiva suptisthānamiti ॥ 8 ॥

tasyāḥ punaḥ satsampatteḥ pratibudhyamānaḥ kiṁ ya eva satsampannaḥ sa eva pratibudhyate, uta sa vā anyo vā iti cintyate । tatra prāptaṁ tāvat — aniyama iti । kutaḥ ? yadā hi jalarāśau kaścijjalabinduḥ prakṣipyate, jalarāśireva sa tadā bhavati, punaruddharaṇe ca sa eva jalabindurbhavati — iti duḥsampādam — tadvat suptaḥ pareṇaikatvamāpannaḥ samprasīdatīti na sa eva punarutthātumarhati ; tasmāt sa eva īśvaro vā anyo vā jīvaḥ pratibudhyate iti ॥

evaṁ prāpte, idamāha — sa eva tu jīvaḥ suptaḥ svāsthyaṁ gataḥ punaruttiṣṭhati, nānyaḥ । kasmāt ? karmānusmṛtiśabdavidhibhyaḥ । vibhajya hetuṁ darśayiṣyāmi । karmaśeṣānuṣṭhānadarśanāttāvatsa evotthātumarhati nānyaḥ ; tathā hi — pūrvedyuranuṣṭhitasya karmaṇaḥ aparedyuḥ śeṣamanutiṣṭhandṛśyate ; na cānyena sāmikṛtasya karmaṇaḥ anyaḥ śeṣakriyāyāṁ pravartitumutsahate, atiprasaṅgāt ; tasmādeka eva pūrvedyuraparedyuśca ekasya karmaṇaḥ karteti gamyate । itaśca sa evottiṣṭhati, yatkāraṇam atīte'hani ahamado'drākṣamiti pūrvānubhūtasya paścātsmaraṇam anyasyotthāne nopapadyate ; na hyanyadṛṣṭam anyo'nusmartumarhati ; so'hamasmīti ca ātmānusmaraṇamātmāntarotthāne nāvakalpate । śabdebhyaśca tasyaivotthānamavagamyate ; tathā hi — ‘punaḥ pratinyāyaṁ pratiyonyādravati buddhāntāyaiva’ (bṛ. u. 4 । 3 । 16) ‘imāḥ sarvāḥ prajā aharahargacchantya etaṁ brahmalokaṁ na vindanti’ (chā. u. 8 । 3 । 2) ‘ta iha vyāghro vā siꣳho vā vṛko vā varāho vā kīṭo vā pataṅgo vā daꣳśo vā maśako vā yadyadbhavanti tadābhavanti’ (chā. u. 6 । 9 । 3) ityevamādayaḥ śabdāḥ svāpaprabodhādhikārapaṭhitā na ātmāntarotthāne sāmañjasyam īyuḥ । karmavidyāvidhibhyaścaivamevāvagamyate ; anyathā hi karmavidyāvidhayo'narthakāḥ syuḥ । anyotthānapakṣe hi suptamātro mucyata ityāpadyeta । evaṁ cetsyāt , vada kiṁ kālāntaraphalena karmaṇā vidyayā vā kṛtaṁ syāt ? api ca anyotthānapakṣe yadi tāvaccharīrāntare vyavaharamāṇo jīva uttiṣṭhet , tatratyavyavahāralopaprasaṅgaḥ syāt ; atha tatra supta uttiṣṭhet , kalpanānarthakyaṁ syāt । yo hi yasmin śarīre suptaḥ saḥ tasmin nottiṣṭhati, anyasmin śarīre suptaḥ anyasminnuttiṣṭhatīti ko'syām kalpanāyāṁ lābhaḥ syāt ? atha mukta uttiṣṭhet , antavānmokṣa āpadyeta ; nivṛttāvidyasya ca punarutthānamanupapannam । etena īśvarasyotthānaṁ pratyuktam , nityanivṛttāvidyatvāt । akṛtābhyāgamakṛtavipraṇāśau ca durnivārāvanyotthānapakṣe syātām । tasmātsa evottiṣṭhati, nānya iti । yatpunaruktam — yathā jalarāśau prakṣipto jalabindurnoddhartuṁ śakyate, evaṁ sati sampanno jīvo notpatitumarhatīti, tatparihriyate — yuktaṁ tatra vivekakāraṇābhāvāt jalabindoranuddharaṇam , iha tu vidyate vivekakāraṇam — karma ca avidyā ca, iti vaiṣamyam ; dṛśyate ca durvivecayorapyasmajjātīyaiḥ kṣīrodakayoḥ saṁsṛṣṭayoḥ haṁsena vivecanam । api ca na jīvo nāma kaścitparasmādanyo vidyate, yo jalabinduriva jalarāśeḥ sato vivicyeta ; sadeva tu upādhisamparkājjīva ityupacaryate ityasakṛtprapañcitam ; evaṁ sati yāvadekopādhigatā bandhānuvṛttiḥ, tāvadekajīvavyavahāraḥ ; upādhyantaragatāyāṁ tu bandhānuvṛttau jīvāntaravyavahāraḥ ; sa evāyamupādhiḥ svāpaprabodhayoḥ bījāṅkuranyāyena — ityataḥ sa eva jīvaḥ pratibudhyata iti yuktam ॥ 9 ॥

asti mugdho nāma, yaṁ mūrchita iti laukikāḥ kathayanti ; sa tu kimavastha iti parīkṣāyām , ucyate — tisrastāvadavasthāḥ śarīrasthasya jīvasya prasiddhāḥ — jāgaritaṁ svapnaḥ suṣuptamiti ; caturthī śarīrādapasṛptiḥ ; na tu pañcamī kācidavasthā jīvasya śrutau smṛtau vā prasiddhā asti ; tasmāccatasṛṇāmevāvasthānāmanyatamāvasthā mūrchā — iti ॥

evaṁ prāpte, brūmaḥ — na tāvanmugdho jāgaritāvastho bhavitumarhati ; na hyayamindriyairviṣayānīkṣate । syādetat — iṣukāranyāyena mugdho bhaviṣyati — yathā iṣukāro jāgradapi iṣvāsaktamanastayā nānyānviṣayānīkṣate, evaṁ mugdho musalasampātādijanitaduḥkhānubhavavyagramanastayā jāgradapi nānyānviṣayānīkṣata iti ; na, acetayamānatvāt ; iṣukāro hi vyāpṛtamanā bravīti — iṣumevāhametāvantaṁ kālamupalabhamāno'bhūvamiti, mugdhastu labdhasaṁjño bravīti — andhe tamasyahametāvantaṁ kālaṁ prakṣipto'bhūvam , na kiñcinmayā cetitamiti । jāgrataścaikaviṣayaviṣaktacetaso'pi deho vidhriyate ; mugdhasya tu deho dharaṇyāṁ patati । tasmāt na jāgarti । nāpi svapnānpaśyati, niḥsaṁjñakatvāt । nāpi mṛtaḥ, prāṇoṣmaṇorbhāvāt — mugdhe hi jantau mṛto'yaṁ syānna vā mṛta iti saṁśayānāḥ, ūṣmāsti nāstīti hṛdayadeśamālabhante niścayārthaṁ, prāṇosti nāstīti ca nāsikādeśam ; yadi prāṇoṣmaṇorastitvaṁ nāvagacchanti, tato mṛto'yamityadhyavasāya dahanāyāraṇyaṁ nayanti ; atha tu prāṇamūṣmāṇaṁ vā pratipadyante, tato nāyaṁ mṛta ityadhyavasāya saṁjñālābhāya bhiṣajyanti ; punarutthānācca na diṣṭaṁ gataḥ ; na hi yamarāṣṭrātpratyāgacchati । astu tarhi suṣuptaḥ, niḥsaṁjñatvāt , amṛtatvācca ; na, vailakṣaṇyāt — mugdhaḥ kadācicciramapi nocchvasiti, savepathurasya deho bhavati, bhayānakaṁ ca vadanam , visphārite netre ; suṣuptastu prasannavadanastulyakālaṁ punaḥ punarucchvasiti, nimīlite asya netre bhavataḥ, na cāsya deho vepate ; pāṇipeṣaṇamātreṇa ca suṣuptamutthāpayanti, na tu mugdhaṁ mudgaraghātenāpi । nimittabhedaśca bhavati mohasvāpayoḥ — musalasampātādinimittatvānmohasya, śramanimittatvācca svāpasya । na ca loke'sti prasiddhiḥ — mugdhaḥ suptaḥ iti । pariśeṣādardhasampattirmugdhatetyavagacchāmaḥ — niḥsaṁjñatvāt sampannaḥ, itarasmācca vailakṣaṇyādasampannaḥ iti ॥

kathaṁ punarardhasampattirmugdhateti śakyate vaktum ? yāvatā suṣuptaṁ prati tāvaduktaṁ śrutyā — ‘satā somya tadā sampanno bhavati’ (chā. u. 6 । 8 । 1) iti, ‘atra steno'steno bhavati’ (bṛ. u. 4 । 3 । 22) ‘naitaṁ setumahorātre tarato na jarā na mṛtyurna śoko na sukṛtaṁ na duṣkṛtam’ (chā. u. 8 । 4 । 1) ityādi ; jīve hi sukṛtaduṣkṛtayoḥ prāptiḥ sukhitvaduḥkhitvapratyayotpādanena bhavati ; na ca sukhitvapratyayo duḥkhitvapratyayo vā suṣupte vidyate ; mugdhe'pi tau pratyayau naiva vidyete ; tasmāt upādhyupaśamāt suṣuptavanmugdhe'pi kṛtsnasampattireva bhavitumarhati, nārdhasampattiriti । atrocyate — na brūmaḥ — mugdhe'rdhasampattirjīvasya brahmaṇā bhavatīti । kiṁ tarhi ? ardhena suṣuptapakṣasya bhavati mugdhatvam , ardhenāvasthāntarapakṣasya — iti brūmaḥ ; darśite ca mohasya svāpena sāmyavaiṣamye । dvāraṁ caitat maraṇasya ; yadāsya sāvaśeṣaṁ karma bhavati, tadā vāṅmanase pratyāgacchataḥ ; yadā tu niravaśeṣaṁ karma bhavati, tadā prāṇoṣmāṇāvapagacchataḥ । tasmādardhasampattiṁ brahmavida icchanti । yattūktam — na pañcamī kācidavasthā prasiddhāstīti, naiṣa doṣaḥ ; kādācitkīyamavastheti na prasiddhā syāt । prasiddhā caiṣā lokāyurvedayoḥ । ardhasampattyabhyupagamācca na pañcamī gaṇyata ityanavadyam ॥ 10 ॥

yena brahmaṇā suṣuptyādiṣu jīva upādhyupaśamātsampadyate, tasyedānīṁ svarūpaṁ śrutivaśena nirdhāryate । santyubhayaliṅgāḥ śrutayo brahmaviṣayāḥ — ‘sarvakarmā sarvakāmaḥ sarvagandhaḥ sarvarasaḥ’ (chā. u. 3 । 14 । 2) ityevamādyāḥ saviśeṣaliṅgāḥ ; ‘asthūlamanaṇvahrasvamadīrgham’ (bṛ. u. 3 । 8 । 8) ityevamādyāśca nirviśeṣaliṅgāḥ । kimāsu śrutiṣu ubhayaliṅgaṁ brahma pratipattavyam , utānyataraliṅgam ; yadāpyanyataraliṅgam , tadāpi saviśeṣam , uta nirviśeṣam — iti mīmāṁsyate । tatra ubhayaliṅgaśrutyanugrahāt ubhayaliṅgameva brahma ityevaṁ prāpte brūmaḥ — na tāvatsvata eva parasya brahmaṇa ubhayaliṅgatvamupapadyate ; na hi ekaṁ vastu svata eva rūpādiviśeṣopetaṁ tadviparītaṁ ca ityavadhārayituṁ śakyam , virodhāt । astu tarhi sthānataḥ, pṛthivyādyupādhiyogāditi ; tadapi nopapadyate — na hi upādhiyogādapyanyādṛśasya vastuno'nyādṛśaḥ svabhāvaḥ sambhavati ; na hi svacchaḥ san sphaṭikaḥ alaktakādyupādhiyogādasvaccho bhavati, bhramamātratvādasvacchatābhiniveśasya ; upādhīnāṁ ca avidyāpratyupasthāpitatvāt । ataśca anyataraliṅgaparigrahe'pi samastaviśeṣarahitaṁ nirvikalpakameva brahma pratipattavyam , na tadviparītam ; sarvatra hi brahmasvarūpapratipādanapareṣu vākyeṣu ‘aśabdamasparśamarūpamavyayam’ (ka. u. 1 । 3 । 15), (mukti. u. 2 । 12) ityevamādiṣu apāstasamastaviśeṣameva brahma upadiśyate ॥ 11 ॥

athāpi syāt — yaduktam , nirvikalpamekaliṅgameva brahma nāsya svataḥ sthānato vā ubhayaliṅgatvamastīti, tannopapadyate । kasmāt ? bhedāt ; bhinnā hi pratividyaṁ brahmaṇa ākārā upadiśyante, catuṣpāt brahma, ṣoḍaśakalaṁ brahma, vāmanītvādilakṣaṇaṁ brahma, trailokyaśarīravaiśvānaraśabdoditaṁ brahma, ityevaṁjātīyakāḥ ; tasmāt saviśeṣatvamapi brahmaṇo'bhyupagantavyam । nanu uktaṁ nobhayaliṅgatvaṁ brahmaṇaḥ sambhavatīti ; ayamapyavirodhaḥ, upādhikṛtatvādākārabhedasya ; anyathā hi nirviṣayameva bhedaśāstraṁ prasajyeta — iti cet , neti brūmaḥ । kasmāt ? pratyekamatadvacanāt ; pratyupādhibhedaṁ hi abhedameva brahmaṇaḥ śrāvayati śāstram — ‘yaścāyamasyāṁ pṛthivyāṁ tejomayo'mṛtamayaḥ puruṣo yaścāyamadhyātmaꣳ śārīrastejomayo'mṛtamayaḥ puruṣo'yameva sa yo'yamātmā’ (bṛ. u. 2 । 5 । 1) ityādi । ataśca na bhinnākārayogo brahmaṇaḥ śāstrīya iti śakyate vaktum , bhedasya upāsanārthatvāt , abhede tātparyāt ॥ 12 ॥

api caivaṁ bhedadarśananindāpūrvakam abhedadarśanameva eke śākhinaḥ samāmananti — ‘manasaivedamāptavyaṁ neha nānāsti kiñcana ।’ (ka. u. 2 । 1 । 11) ‘mṛtyoḥ sa mṛtyumāpnoti ya iha nāneva paśyati’ (ka. u. 2 । 1 । 10) iti ; tathānye'pi — ‘bhoktā bhogyaṁ preritāraṁ ca matvā sarvaṁ proktaṁ trividhaṁ brahma me tat’ (śve. u. 1 । 12) iti samastasya bhogyabhoktṛniyantṛlakṣaṇasya prapañcasya brahmaikasvabhāvatāmadhīyate ॥ 13 ॥

rūpādyākārarahitameva hi brahma avadhārayitavyam , na rūpādimat । kasmāt ? tatpradhānatvāt ; ‘asthūlamanaṇvahrasvamadīrgham’ (bṛ. u. 3 । 8 । 8) ‘aśabdamasparśamarūpamavyayam’ (ka. u. 1 । 3 । 15), (mukti. u. 2 । 72), ‘ākāśo vai nāma nāmarūpayornirvahitā te yadantarā tadbrahma’ (chā. u. 8 । 14 । 1) ‘divyo hyamūrtaḥ puruṣaḥ sabāhyābhyantaro hyajaḥ’ (mu. u. 2 । 1 । 2) ‘tadetadbrahmāpūrvamanaparamanantaramabāhyamayamātmā brahma sarvānubhūḥ’ (bṛ. u. 2 । 5 । 19) ityevamādīni vākyāni niṣprapañcabrahmātmatattvapradhānāni, na arthāntarapradhānāni — ityetatpratiṣṭhāpitam ‘tattu samanvayāt’ (bra. sū. 1 । 1 । 4) ityatra ; tasmādevaṁjātīyakeṣu vākyeṣu yathāśrutaṁ nirākārameva brahma avadhārayitavyam । itarāṇi tu ākāravadbrahmaviṣayāṇi vākyāni na tatpradhānāni ; upāsanāvidhipradhānāni hi tāni ; teṣvasati virodhe yathāśrutamāśrayitavyam ; sati tu virodhe tatpradhānāni atatpradhānebhyo balīyāṁsi bhavanti — ityeṣa vinigamanāyāṁ hetuḥ, yena ubhayīṣvapi śrutiṣu satīṣu anākārameva brahma avadhāryate, na punarviparītamiti ॥ 14 ॥

kā tarhyākāravadviṣayāṇāṁ śrutīnāṁ gatiḥ ityata āha —

yathā prakāśaḥ sauraścāndramaso vā viyadvyāpya avatiṣṭhamānaḥ aṅgulyādyupādhisambandhāt teṣu ṛjuvakrādibhāvaṁ pratipadyamāneṣu tadbhāvamiva pratipadyate, evaṁ brahmāpi pṛthivyādyupādhisambandhāt tadākāratāmiva pratipadyate ; tadālambano brahmaṇa ākāraviśeṣopadeśa upāsanārtho na virudhyate ; evam avaiyarthyam ākāravadbrahmaviṣayāṇāmapi vākyānāṁ bhaviṣyati ; na hi vedavākyānāṁ kasyacidarthavattvam kasyacidanarthavattvamiti yuktaṁ pratipattum , pramāṇatvāviśeṣāt । nanvevamapi yatpurastātpratijñātam — nopādhiyogādapyubhayaliṅgatvaṁ brahmaṇo'stīti, tadvirudhyate ; neti brūmaḥ — upādhinimittasya vastudharmatvānupapatteḥ ; upādhīnāṁ ca avidyāpratyupasthāpitatvāt । satyāsatyāmeva ca naisargikyāmavidyāyāṁ lokavedavyavahārāvatāra iti tatra tatra avocāma ॥ 15 ॥

āha ca śrutiḥ caitanyamātraṁ vilakṣaṇarūpāntararahitaṁ nirviśeṣaṁ brahma — ‘sa yathā saindhavaghano'nantaro'bāhyaḥ kṛtsno rasaghana evaivaṁ vā are'yamātmānantaro'bāhyaḥ kṛtsnaḥ prajñānaghana eva’ (bṛ. u. 4 । 5 । 13) iti । etaduktaṁ bhavati — nāsya ātmano'ntarbahirvā caitanyādanyadrūpamasti, caitanyameva tu nirantaramasya svarūpam — yathā saindhavaghanasyāntarbahiśca lavaṇarasa eva nirantaro bhavati, na rasāntaram , tathaiveti ॥ 16 ॥

darśayati ca śrutiḥ pararūpapratiṣedhenaiva brahma — nirviśeṣatvāt — ‘athāta ādeśo neti neti’ (bṛ. u. 2 । 3 । 6) ‘anyadeva tadviditādatho aviditādadhi’ (ke. u. 1 । 4) ‘yato vāco nivartante aprāpya manasā saha’ (tai. u. 2 । 4 । 1) ityevamādyā । bāṣkalinā ca bādhvaḥ pṛṣṭaḥ san avacanenaiva brahma provāceti śrūyate — ‘sa hovācādhīhi bho iti sa tūṣṇīṁ babhūva taṁ ha dvitīye tṛtīye vā vacana uvāca brūmaḥ khalu tvaṁ tu na vijānāsi । upaśānto'yamātmā’ iti । tathā smṛtiṣvapi parapratiṣedhenaivopadiśyate — ‘jñeyaṁ yattatpravakṣyāmi yajjñātvāmṛtamaśnute । anādimatparaṁ brahma na sattannāsaducyate’ (bha. gī. 13 । 12) ityevamādyāsu । tathā viśvarūpadharo nārāyaṇo nāradamuvāceti smaryate — ‘māyā hyeṣā mayā sṛṣṭā yanmāṁ paśyasi nārada ।’ (ma. bhā. 12 । 339  । 45) ‘sarvabhūtaguṇairyuktaṁ naivaṁ māṁ jñātumarhasi’ (ma. bhā. 12 । 339 । 46) iti ॥ 17 ॥

yata eva ca ayamātmā caitanyarūpo nirviśeṣo vāṅmanasātītaḥ parapratiṣedhopadeśyaḥ, ata eva ca asyopādhinimittāmapāramārthikīṁ viśeṣavattāmabhipretya jalasūryakādivadityupamā upādīyate mokṣaśāstreṣu — ‘yathā hyayaṁ jyotirātmā vivasvānapo bhinnā bahudhaiko'nugacchan । upādhinā kriyate bhedarūpo devaḥ kṣetreṣvevamajo'yamātmā’ iti, ‘eka eva hi bhūtātmā bhūte bhūte vyavasthitaḥ । ekadhā bahudhā caiva dṛśyate jalacandravat’ (bra. biṁ. 12) iti caivamādiṣu ॥ 18 ॥

na jalasūryakāditulyatvamihopapadyate, tadvadagrahaṇāt ; sūryādibhyo hi mūrtebhyaḥ pṛthagbhūtaṁ viprakṛṣṭadeśaṁ mūrtaṁ jalaṁ gṛhyate ; tatra yuktaḥ sūryādipratibimbodayaḥ ; na tu ātmā mūrtaḥ, na cāsmātpṛthagbhūtā viprakṛṣṭadeśāścopādhayaḥ, sarvagatatvāt sarvānanyatvācca । tasmādayukto'yaṁ dṛṣṭānta iti ॥ 19 ॥

yukta eva tu ayaṁ dṛṣṭāntaḥ, vivakṣitāṁśasambhavāt ; na hi dṛṣṭāntadārṣṭāntikayoḥ kvacit kañcit vivakṣitamaṁśaṁ muktvā sarvasārūpyaṁ kenacit darśayituṁ śakyate ; sarvasārūpye hi dṛṣṭāntadārṣṭāntikabhāvoccheda eva syāt ; na cedaṁ svamanīṣayā jalasūryakādidṛṣṭāntapraṇayanam ; śāstrapraṇītasya tu asya prayojanamātramupanyasyate । kiṁ punaratra vivakṣitaṁ sārūpyamiti, taducyate — vṛddhihrāsabhāktvamiti । jalagataṁ hi sūryapratibimbaṁ jalavṛddhau vardhate, jalahrāse hrasati, jalacalane calati, jalabhede bhidyate — ityevaṁ jaladharmānuvidhāyi bhavati, na tu paramārthataḥ sūryasya tathātvamasti ; evaṁ paramārthato'vikṛtamekarūpamapi sat brahma dehādyupādhyantarbhāvāt bhajata ivopādhidharmānvṛddhihrāsādīn । evamubhayordṛṣṭāntadārṣṭāntikayoḥ sāmañjasyādavirodhaḥ ॥ 20 ॥

darśayati ca śrutiḥ parasyaiva brahmaṇo dehādiṣūpādhiṣvantaranupraveśam — ‘puraścakre dvipadaḥ puraścakre catuṣpadaḥ । puraḥ sa pakṣī bhūtvā puraḥ puruṣa āviśat’ (bṛ. u. 2 । 5 । 18) iti ; ‘anena jīvenātmanānupraviśya’ (chā. u. 6 । 3 । 2) iti ca । tasmādyuktametat ‘ata eva copamā sūryakādivat’ (bra. sū. 3 । 2 । 18) iti । tasmāt nirvikalpakaikaliṅgameva brahma, na ubhayaliṅgaṁ viparītaliṅgaṁ vā iti siddham ॥

atra kecit dve adhikaraṇe kalpayanti — prathamaṁ tāvat kiṁ pratyastamitāśeṣaprapañcamekākāraṁ brahma, uta prapañcavadanekākāropetamiti ; dvitīyaṁ tu pratyastamitaprapañcatve kiṁ sallakṣaṇaṁ brahma, uta bodhalakṣaṇam , uta ubhayalakṣaṇamiti । atra vayaṁ vadāmaḥ — sarvathāpyānarthakyamadhikaraṇāntarārambhasyeti ; yadi tāvadanekaliṅgatvaṁ parasya brahmaṇo nirākartavyamityayaṁ prayāsaḥ, tat pūrveṇaiva ‘na sthānato'pi’ ityanenādhikaraṇena nirākṛtamiti, uttaramadhikaraṇam ‘prakāśavacca’ ityetadvyarthameva bhavet । na ca sallakṣaṇameva brahma na bodhalakṣaṇam — iti śakyaṁ vaktum , ‘vijñānaghana eva’ ityādiśrutivaiyarthyaprasaṅgāt ; kathaṁ vā nirastacaitanyaṁ brahma cetanasya jīvasyātmatvenopadiśyeta । nāpi bodhalakṣaṇameva brahma na sallakṣaṇam — iti śakyaṁ vaktum , ‘astītyevopalabdhavyaḥ’ (ka. u. 2 । 3 । 13) ityādiśrutivaiyarthyaprasaṅgāt ; kathaṁ vā nirastasattāko bodho'bhyupagamyeta । nāpyubhayalakṣaṇameva brahma — iti śakyaṁ vaktum , pūrvābhyupagamavirodhaprasaṅgāt ; sattāvyāvṛttena ca bodhena bodhavyāvṛttayā ca sattayā upetaṁ brahma pratijānānasya tadeva pūrvādhikaraṇapratiṣiddhaṁ saprapañcatvaṁ prasajyeta । śrutatvādadoṣa iti cet , na, ekasya anekasvabhāvatvānupapatteḥ । atha sattaiva bodhaḥ, bodha eva ca sattā, nānayoḥ parasparavyāvṛttirastīti yadyucyeta, tathāpi kiṁ sallakṣaṇaṁ brahma, uta bodhalakṣaṇam , utobhayalakṣaṇam — ityayaṁ vikalpo nirālambana eva syāt । sūtrāṇi tvekādhikaraṇatvenaivāsmābhirnītāni । api ca brahmaviṣayāsu śrutiṣu ākāravadanākārapratipādanena vipratipannāsu , anākāre brahmaṇi parigṛhīte, avaśyaṁ vaktavyā itarāsāṁ śrutīnāṁ gatiḥ ; tādarthyena ‘prakāśavacca’ ityādīni sūtrāṇyarthavattarāṇi sampadyante ॥

yadapyāhuḥ — ākāravādinyo'pi śrutayaḥ prapañcapravilayamukhena anākārapratipattyarthā eva, na pṛthagarthā iti, tadapi na samīcīnamiva lakṣyate । katham ? ye hi paravidyādhikāre kecitprapañcā ucyante, yathā — ‘yuktā hyasya harayaḥ śatā daśeti । ayaṁ vai harayo'yaṁ vai daśa ca sahasrāṇi bahūni cānantāni ca’ (bṛ. u. 2 । 5 । 19) ityevamādayaḥ — te bhavantu pravilayārthāḥ ; ‘tadetadbrahmāpūrvamanaparamanantaramabāhyam’ (bṛ. u. 2 । 5 । 19) ityupasaṁhārāt । ye punarupāsanādhikāre prapañcā ucyante, yathā — ‘manomayaḥ prāṇaśarīro bhārūpaḥ’ (chā. u. 3 । 14 । 2) ityevamādayaḥ — na teṣāṁ pravilayārthatvaṁ nyāyyam ; ‘sa kratuṁ kurvīta’ (chā. u. 3 । 14 । 1) ityevaṁjātīyakena prakṛtenaiva upāsanavidhinā teṣāṁ sambandhāt । śrutyā ca evaṁjātīyakānāṁ guṇānāmupāsanārthatve'vakalpamāne na lakṣaṇayā pravilayārthatvamavakalpate । sarveṣāṁ ca sādhāraṇe pravilayārthatve sati ‘arūpavadeva hi tatpradhānatvāt’ (bra. sū. 3 । 2 । 14) iti vinigamanakāraṇavacanam anavakāśaṁ syāt । phalamapyeṣāṁ yathopadeśaṁ kvacidduritakṣayaḥ, kvacidaiśvaryaprāptiḥ, kvacitkramamuktirityavagamyata eva — ityataḥ pārthagarthyameva upāsanāvākyānāṁ brahmavākyānāṁ ca nyāyyam , na ekavākyatvam ॥

kathaṁ ca eṣāmekavākyatotprekṣyata iti vaktavyam । ekaniyogapratīteḥ, prayājadarśapūrṇamāsavākyavaditi cet , na, brahmavākyeṣu niyogābhāvāt — vastumātraparyavasāyīni hi brahmavākyāni, na niyogopadeśīni ityetadvistareṇa pratiṣṭhāpitam ‘tattu samanvayāt’ (bra. sū. 1 । 1 । 4) ityatra । kiṁviṣayaścātra niyogo'bhipreyata iti vaktavyam ; puruṣo hi niyujyamānaḥ ‘kuru’ iti svavyāpāre kasmiṁścinniyujyate । nanu dvaitaprapañcapravilayo niyogaviṣayo bhaviṣyati — apravilāpite hi dvaitaprapañce brahmatattvāvabodho na bhavatītyato brahmatattvāvabodhapratyanīkabhūto dvaitaprapañcaḥ pravilāpyaḥ — yathā svargakāmasya yāgo'nuṣṭhātavya upadiśyate, evamapavargakāmasya prapañcapravilayaḥ ; yathā ca tamasi vyavasthitaṁ ghaṭāditattvamavabubhutsamānena tatpratyanīkabhūtaṁ tamaḥ pravilāpyate, evaṁ brahmatattvamavabubhutsamānena tatpratyanīkabhūtaḥ prapañcaḥ pravilāpayitavyaḥ — brahmasvabhāvo hi prapañcaḥ, na prapañcasvabhāvaṁ brahma ; tena nāmarūpaprapañcapravilāpanena brahmatattvāvabodho bhavati — iti । atra vayaṁ pṛcchāmaḥ — ko'yaṁ prapañcapravilayo nāma ? kimagnipratāpasamparkāt ghṛtakāṭhinyapravilaya iva prapañcapravilayaḥ kartavyaḥ, āhosvidekasmiṁścandre timirakṛtānekacandraprapañcavat avidyākṛto brahmaṇi nāmarūpaprapañco vidyayā pravilāpayitavyaḥ — iti । tatra yadi tāvadvidyamāno'yaṁ prapañcaḥ dehādilakṣaṇa ādhyātmikaḥ bāhyaśca pṛthivyādilakṣaṇaḥ pravilāpayitavya ityucyate, sa puruṣamātreṇāśakyaḥ pravilāpayitumiti tatpravilayopadeśo'śakyaviṣaya eva syāt । ekena ca ādimuktena pṛthivyādipravilayaḥ kṛta iti idānīṁ pṛthivyādiśūnyaṁ jagadabhaviṣyat । atha avidyādhyasto brahmaṇyekasmin ayaṁ prapañco vidyayā pravilāpyata iti brūyāt , tato brahmaiva avidyādhyastaprapañcapratyākhyānena āvedayitavyam — ‘ekamevādvitīyaṁ brahma’ ‘tatsatyaꣳ sa ātmā tattvamasi’ (chā. u. 6 । 8 । 7) iti — tasminnāvedite, vidyā svayamevotpadyate ; tayā ca avidyā bādhyate, tataśca avidyādhyastaḥ sakalo'yaṁ nāmarūpaprapañcaḥ svapnaprapañcavat pravilīyate — anāvedite tu brahmaṇi ‘brahmavijñānaṁ kuru prapañcapravilayaṁ ca’ iti śatakṛtvo'pyukte na brahmavijñānaṁ prapañcapravilayo vā jāyate । nanvāvedite brahmaṇi tadvijñānaviṣayaḥ prapañcavilayaviṣayo vā niyogaḥ syāt ; na, niṣprapañcabrahmātmatvāvedanenaiva ubhayasiddheḥ — rajjusvarūpaprakāśanenaiva hi tatsvarūpavijñānam avidyādhyastasarpādiprapañcapravilayaśca bhavati ; na ca kṛtameva punaḥ kriyate ॥

niyojyo'pi ca prapañcāvasthāyāṁ yo'vagamyate jīvo nāma, sa prapañcapakṣasyaiva vā syāt , brahmapakṣasyaiva vā । prathame vikalpe niṣprapañcabrahmatattvapratipādanena pṛthivyādivat jīvasyāpi pravilāpitatvāt kasya prapañcapravilaye niyoga ucyeta kasya vā niyoganiṣṭhatayā mokṣo'vāptavya ucyeta ? dvitīye'pi brahmaiva aniyojyasvabhāvaṁ jīvasya svarūpam , jīvatvaṁ tu avidyākṛtameva — iti pratipādite brahmaṇi niyojyābhāvāt niyogābhāva eva । draṣṭavyādiśabdā api paravidyādhikārapaṭhitāḥ tattvābhimukhīkaraṇapradhānāḥ, na tattvāvabodhavidhipradhānā bhavanti ; loke'pi — idaṁ paśya, idamākarṇayeti ca evaṁjātīyakeṣu nirdeśeṣu praṇidhānamātraṁ kurvityucyate, na sākṣājjñānameva kurviti ; jñeyābhimukhasyāpi jñānaṁ kadācijjāyate, kadācinna jāyate ; tasmāt taṁ prati jñānaviṣaya eva darśayitavyo jñāpayitukāmena ; tasmindarśite svayameva yathāviṣayaṁ yathāpramāṇaṁ ca jñānamutpadyate । na ca pramāṇāntareṇa anyathāprasiddhe'rthe anyathājñānaṁ niyuktasyāpyupapadyate । yadi punarniyukto'hamiti anyathā jñānaṁ kuryāt , na tu tat jñānam — kiṁ tarhi ? — mānasī sā kriyā ; svayameva cedanyathotpadyeta, bhrāntireva syāt । jñānaṁ tu pramāṇajanyaṁ yathābhūtaviṣayaṁ ca ; na tat niyogaśatenāpi kārayituṁ śakyate, na ca pratiṣedhaśatenāpi vārayituṁ śakyate ; na hi tat puruṣatantram , vastutantrameva hi tat ; ato'pi niyogābhāvaḥ । kiñcānyat — niyoganiṣṭhatayaiva paryavasyatyāmnāye, yadabhyupagatam aniyojyabrahmātmatvaṁ jīvasya, tat apramāṇakameva syāt ; atha śāstrameva aniyojyabrahmātmatvamācakṣīta, tadavabodhe ca puruṣaṁ niyuñjīta, tato brahmaśāstrasyaikasya dvyarthaparatā viruddhārthaparatā ca prasajyeyātām । niyogaparatāyāṁ ca, śrutahāniḥ aśrutakalpanā karmaphalavanmokṣasyādṛṣṭaphalatvam anityatvaṁ ca — ityevamādayo doṣā na kenacitparihartuṁ śakyāḥ । tasmādavagatiniṣṭhānyeva brahmavākyāni, na niyoganiṣṭhāni । ataśca ekaniyogapratīterekavākyatetyayuktam ॥

abhyupagamyamāne'pi ca brahmavākyeṣu niyogasadbhāve, tadekatvaṁ niṣprapañcopadeśeṣu saprapañcopadeśeṣu ca asiddham ; na hi śabdāntarādibhiḥ pramāṇairniyogabhede'vagamyamāne, sarvatra eko niyoga iti śakyamāśrayitum ; prayājadarśapūrṇamāsavākyeṣu tu adhikārāṁśenābhedāt yuktamekatvam ; na tviha saguṇanirguṇacodanāsu kaścidekatvādhikārāṁśo'sti ; na hi bhārūpatvādayo guṇāḥ prapañcapravilayopakāriṇaḥ, nāpi prapañcapravilayo bhārūpatvādiguṇopakārī, parasparavirodhitvāt ; na hi kṛtsnaprapañcapravilāpanaṁ prapañcaikadeśāpekṣaṇaṁ ca ekasmindharmiṇi yuktaṁ samāveśayitum । tasmāt asmadukta eva vibhāgaḥ ākāravadanākāropadeśānāṁ yuktatara iti ॥ 21 ॥

‘dve vāva brahmaṇo rūpe mūrtaṁ caivāmūrtaṁ ca’ (bṛ. u. 2 । 3 । 1) ityupakramya, pañcamahābhūtāni dvairāśyena pravibhajya, amūrtarasasya ca puruṣaśabdoditasya māhārajanādīni rūpāṇi darśayitvā, punaḥ paṭhyate — ‘athāta ādeśo neti neti na hyetasmāditi netyanyatparamasti’ (bṛ. u. 2 । 3 । 6) iti । tatra ko'sya pratiṣedhasya viṣaya iti jijñāsāmahe ; na hyatra idaṁ taditi viśeṣitaṁ kiñcitpratiṣedhyamupalabhyate ; itiśabdena tu atra pratiṣedhyaṁ kimapi samarpyate, ‘neti neti’ iti itiparatvāt nañprayogasya ; itiśabdaścāyaṁ sannihitālambanaḥ evaṁśabdasamānavṛttiḥ prayujyamāno dṛśyate — ‘iti ha smopādhyāyaḥ kathayati’ ityevamādiṣu ; sannihitaṁ cātra prakaraṇasāmarthyādrūpadvayaṁ saprapañcaṁ brahmaṇaḥ, tacca brahma, yasya te dve rūpe । tatra naḥ saṁśaya upajāyate — kimayaṁ pratiṣedho rūpe rūpavacca ubhayamapi pratiṣedhati, āhosvidekataram ; yadāpyekataram , tadāpi kiṁ brahma pratiṣedhati, rūpe pariśinaṣṭi, āhosvidrūpe pratiṣedhati, brahma pariśinaṣṭi — iti ॥

tatra prakṛtatvāviśeṣādubhayamapi pratiṣedhatītyāśaṅkāmahe — dvau caitau pratiṣedhau, dviḥ netiśabdaprayogāt ; tayorekena saprapañcaṁ brahmaṇo rūpaṁ pratiṣidhyate, apareṇa rūpavadbrahma — iti bhavati matiḥ । athavā brahmaiva rūpavat pratiṣidhyate ; taddhi vāṅmanasātītatvādasambhāvyamānasadbhāvaṁ pratiṣedhārham ; na tu rūpaprapañcaḥ pratyakṣādigocaratvāt pratiṣedhārhaḥ ; abhyāsastvādarārthaḥ ityevaṁ prāpte brūmaḥ —

na tāvadubhayapratiṣedha upapadyate, śūnyavādaprasaṅgāt — kañciddhi paramārthamālambya aparamārthaḥ pratiṣidhyate, yathā rajjvādiṣu sarpādayaḥ ; tacca pariśiṣyamāṇe kasmiṁścidbhāve avakalpate । kṛtsnapratiṣedhe tu ko'nyo bhāvaḥ pariśiṣyeta ? apariśiṣyamāṇe cānyasmin , ya itaraḥ pratiṣeddhumārabhyate pratiṣeddhumaśakyatvāt tasyaiva paramārthatvāpatteḥ pratiṣedhānupapattiḥ । nāpi brahmapratiṣedha upapadyate — ‘brahma te bravāṇi’ (bṛ. u. 2 । 1 । 1) ityādyupakramavirodhāt , ‘asanneva sa bhavati । asadbrahmeti veda cet’ (tai. u. 2 । 6 । 1) ityādinindāvirodhāt , ‘astītyevopalabdhavyaḥ’ (ka. u. 2 । 3 । 13) ityādyavadhāraṇavirodhāt , sarvavedāntavyākopaprasaṅgācca । vāṅmanasātītatvamapi brahmaṇo na abhāvābhiprāyeṇābhidhīyate ; na hi mahatā parikarabandhena ‘brahmavidāpnoti param’ (tai. u. 2 । 1 । 1) ‘satyaṁ jñānamanantaṁ brahma’ (tai. u. 2 । 1 । 1) ityevamādinā vedānteṣu brahma pratipādya tasyaiva punaḥ abhāvo'bhilapyeta ; ‘prakṣālanāddhi paṅkasya dūrādasparśanaṁ varam’ iti hi nyāyaḥ । pratipādanaprakriyā tu eṣā — ‘yato vāco nivartante । aprāpya manasā saha’ (tai. u. 2 । 4 । 1) iti ; etaduktaṁ bhavati — vāṅmanasātītamaviṣayāntaḥpāti pratyagātmabhūtaṁ nityaśuddhamuktasvabhāvaṁ brahmeti । tasmādbrahmaṇo rūpaprapañcaṁ pratiṣedhati, pariśinaṣṭi brahma — ityavagantavyam ॥

tadetaducyate — prakṛtaitāvattvaṁ hi pratiṣedhatīti । prakṛtaṁ yadetāvat iyattāparicchinnaṁ mūrtāmūrtalakṣaṇaṁ brahmaṇo rūpaṁ tadeṣa śabdaḥ pratiṣedhati । taddhi prakṛtaṁ prapañcitaṁ ca pūrvasmingranthe adhidaivatamadhyātmaṁ ca । tajjanitameva ca vāsanālakṣaṇamaparaṁ rūpam amūrtarasabhūtaṁ puruṣaśabdoditaṁ liṅgātmavyapāśrayaṁ māhārajanādyupamābhirdarśitam — amūrtarasasya puruṣasya cakṣurgrāhyarūpayogitvānupapatteḥ । tadetat saprapañcaṁ brahmaṇo rūpaṁ sannihitālambanena itikaraṇena pratiṣedhakaṁ nañaṁ prati upanīyata iti gamyate । brahma tu rūpaviśeṣaṇatvena ṣaṣṭhyā nirdiṣṭaṁ pūrvasmingranthe, na svapradhānatvena । prapañcite ca tadīye rūpadvaye rūpavataḥ svarūpajijñāsāyām idamupakrāntam — ‘athāta ādeśo neti neti’ (bṛ. u. 2 । 3 । 6) iti । tatra kalpitarūpapratyākhyānena brahmaṇaḥ svarūpāvedanamidamiti nirṇīyate । tadāspadaṁ hi idaṁ samastaṁ kāryam ‘neti neti’ iti pratiṣiddham । yuktaṁ ca kāryasya vācārambhaṇaśabdādibhyo'sattvamiti neti netīti pratiṣedhanam ; na tu brahmaṇaḥ, sarvakalpanāmūlatvāt । na ca atra iyamāśaṅkā kartavyā — kathaṁ hi śāstraṁ svayameva brahmaṇo rūpadvayaṁ darśayitvā, svayameva punaḥ pratiṣedhati — ‘prakṣālanāddhi paṅkasya dūrādasparśanaṁ varam’ iti — yataḥ nedaṁ śāstraṁ pratipādyatvena brahmaṇo rūpadvayaṁ nirdiśati, lokaprasiddhaṁ tu idaṁ rūpadvayaṁ brahmaṇi kalpitaṁ parāmṛśati pratiṣedhyatvāya śuddhabrahmasvarūpapratipādanāya ca — iti niravadyam । dvau ca etau pratiṣedhau yathāsaṁkhyanyāyena dve api mūrtāmūrte pratiṣedhataḥ ; yadvā pūrvaḥ pratiṣedho bhūtarāśiṁ pratiṣedhati, uttaro vāsanārāśim । athavā ‘neti neti’ (bṛ. u. 2 । 3 । 6) iti vīpsā iyam — ‘iti’ iti yāvatkiñcit utprekṣyate, tatsarvaṁ na bhavatītyarthaḥ — parigaṇitapratiṣedhe hi kriyamāṇe, yadi naitadbrahma, kimanyadbrahma bhavediti jijñāsā syāt ; vīpsāyāṁ tu satyāṁ samastasya viṣayajātasya pratiṣedhāt aviṣayaḥ pratyagātmā brahmeti, jijñāsā nivartate । tasmāt prapañcameva brahmaṇi kalpitaṁ pratiṣedhati, pariśinaṣṭi brahma — iti nirṇayaḥ ॥

itaśca eṣa eva nirṇayaḥ, yataḥ — tataḥ prapañcapratiṣedhāt , bhūyo brahma bravīti — ‘anyatparamasti’ (bṛ. u. 2 । 3 । 6) iti । abhāvāvasāne hi pratiṣedhe kriyamāṇe kimanyatparamastīti brūyāt । tatraiṣā akṣarayojanā — ‘neti neti’ iti brahma ādiśya, tameva ādeśaṁ punarnirvakti । ‘neti neti’ ityasya ko'rthaḥ ? na hi etasmādbrahmaṇo vyatiriktamastītyataḥ ‘neti neti’ ityucyate, na punaḥ svayameva nāsti — ityarthaḥ ; tacca darśayati — anyatparam apratiṣiddhaṁ brahma astīti । yadā punarevamakṣarāṇi yojyante — na hi, etasmāt ‘iti na’ ‘iti na’ iti prapañcapratiṣedharūpāt ādeśanāt , anyatparamādeśanaṁ brahmaṇaḥ astīti — tadā, ‘tato bravīti ca bhūyaḥ’ ityetat nāmadheyaviṣayaṁ yojayitavyam — ‘atha nāmadheyaṁ satyasya satyamiti prāṇā vai satyaṁ teṣāmeṣa satyam’ (bṛ. u. 2 । 1 । 20) iti hi bravīti — iti । tacca brahmāvasāne pratiṣedhe samañjasaṁ bhavati । abhāvāvasāne tu pratiṣedhe, kim ‘satyasya satyam’ ityucyeta ? tasmādbrahmāvasānaḥ ayaṁ pratiṣedhaḥ, nābhāvāvasānaḥ — ityadhyavasyāmaḥ ॥ 22 ॥

yattat pratiṣiddhātprapañcajātādanyat paraṁ brahma, tadasti cet , kasmānna gṛhyata iti, ucyate — tat avyaktamanindriyagrāhyam , sarvadṛśyasākṣitvāt । āha hi evaṁ śrutiḥ — ‘na cakṣuṣā gṛhyate nāpi vācā nānyairdevaistapasā karmaṇā vā’ (mu. u. 3 । 1 । 8) ‘sa eṣa neti netyātmā'gṛhyo na hi gṛhyate’ (bṛ. u. 3 । 9 । 26) ‘yattadadreśyamagrāhyam’ (mu. u. 1 । 1 । 6) ‘yadā hyevaiṣa etasminnadṛśye'nātmye'nirukte'nilayane’ (tai. u. 2 । 7 । 1) ityādyā ; smṛtirapi — ‘avyakto'yamacintyo'yamavikāryo'yamucyate’ (bha. gī. 2 । 25) ityādyā ॥ 23 ॥

api ca enamātmānaṁ nirastasamastaprapañcamavyaktaṁ saṁrādhanakāle paśyanti yoginaḥ ; saṁrādhanaṁ ca bhaktidhyānapraṇidhānādyanuṣṭhānam । kathaṁ punaravagamyate — saṁrādhanakāle paśyantīti ? pratyakṣānumānābhyām , śrutismṛtibhyāmityarthaḥ । tathā hi śrutiḥ — ‘parāñci khāni vyatṛṇatsvayaṁbhūstasmātparāṅ paśyati nāntarātman । kaściddhīraḥ pratyagātmānamaikṣadāvṛttacakṣuramṛtatvamicchan’ (ka. u. 2 । 1 । 1) iti, ‘jñānaprasādena viśuddhasattvastatastu taṁ paśyate niṣkalaṁ dhyāyamānaḥ’ (mu. u. 3 । 1 । 8) iti caivamādyā । smṛtirapi — ‘yaṁ vinidrā jitaśvāsāḥ santuṣṭāḥ saṁyatendriyāḥ । jyotiḥ paśyanti yuñjānāstasmai yogātmane namaḥ॥’ (ma. bhā. 12 । 47 । 54) ‘yoginastaṁ prapaśyanti bhagavantaṁ sanātanam’ (ma. bhā. 5 । 46 । 1) iti caivamādyā ॥ 24 ॥

yathā prakāśākāśasavitṛprabhṛtayaḥ aṅgulikarakodakaprabhṛtiṣu karmasu upādhibhūteṣu saviśeṣā ivāvabhāsante, na ca svābhāvikīmaviśeṣātmatāṁ jahati ; evamupādhinimitta evāyamātmabhedaḥ, svatastu aikātmyameva । tathā hi vedānteṣu abhyāsena asakṛt jīvaprājñayorabhedaḥ pratipādyate ॥ 25 ॥

ataśca svābhāvikatvādabhedasya, avidyākṛtatvācca bhedasya, vidyayā avidyāṁ vidhūya jīvaḥ pareṇa anantena prājñena ātmanā ekatāṁ gacchati । tathā hi liṅgam — ‘sa yo ha vai tatparamaṁ brahma veda brahmaiva bhavati’ (mu. u. 3 । 2 । 9) ‘brahmaiva sanbrahmāpyeti’ (bṛ. u. 4 । 4 । 6) ityādi ॥ 26 ॥

tasminneva saṁrādhyasaṁrādhakabhāve matāntaramupanyasyati, svamataviśuddhaye । kvacit jīvaprājñayorbhedo vyapadiśyate — ‘tatastu taṁ paśyate niṣkalaṁ dhyāyamānaḥ’ (mu. u. 3 । 1 । 8) iti dhyātṛdhyātavyatvena draṣṭṛdraṣṭavyatvena ca ; ‘parātparaṁ puruṣamupaiti divyam’ (mu. u. 3 । 2 । 8) iti gantṛgantavyatvena ; ‘yaḥ sarvāṇi bhūtānyantaro yamayati’ iti niyantṛniyantavyatvena ca । kvacittu tayorevābhedo vyapadiśyate — ‘tattvamasi’ (chā. u. 6 । 8 । 7) ‘ahaṁ brahmāsmi’ (bṛ. u. 1 । 4 । 10) ‘eṣa ta ātmā sarvāntaraḥ’ (bṛ. u. 3 । 4 । 1) ‘eṣa ta ātmāntaryāmyamṛtaḥ’ (bṛ. u. 3 । 7 । 3) iti । tatraivamubhayavyapadeśe sati, yadyabheda eva ekāntato gṛhyeta, bhedavyapadeśo nirālambana eva syāt । ata ubhayavyapadeśadarśanāt ahikuṇḍalavadatra tattvaṁ bhavitumarhati — yathā ahirityabhedaḥ, kuṇḍalābhogaprāṁśutvādīnīti ca bhedaḥ, evamihāpīti ॥ 27 ॥

athavā prakāśāśrayavadetatpratipattavyam — yathā prakāśaḥ sāvitraḥ tadāśrayaśca savitā nātyantabhinnau, ubhayorapi tejastvāviśeṣāt ; atha ca bhedavyapadeśabhājau bhavataḥ — evamihāpīti ॥ 28 ॥

yathā vā pūrvamupanyastam — ‘prakāśādivaccāvaiśeṣyam’ iti, tathaiva etadbhavitumarhati ; tathā hi avidyākṛtatvādbandhasya vidyayā mokṣa upapadyate । yadi punaḥ paramārthata eva baddhaḥ kaścidātmā ahikuṇḍalanyāyena parasya ātmanaḥ saṁsthānabhūtaḥ, prakāśāśrayanyāyena ca ekadeśabhūto'bhyupagamyeta ; tataḥ pāramārthikasya bandhasya tiraskartumaśakyatvāt mokṣaśāstravaiyarthyaṁ prasajyeta । na cātra ubhāvapi bhedābhedau śrutiḥ tulyavadvyapadiśati ; abhedameva hi pratipādyatvena nirdiśati, bhedaṁ tu pūrvaprasiddhamevānuvadati arthāntaravivakṣayā । tasmātprakāśādivaccāvaiśeṣyamityeṣa eva siddhāntaḥ ॥ 29 ॥

itaśca eṣa eva siddhāntaḥ, yatkāraṇaṁ parasmādātmano'nyaṁ cetanaṁ pratiṣedhati śāstram — ‘nānyo'to'sti draṣṭā’ (bṛ. u. 3 । 7 । 23) ityevamādi । ‘athāta ādeśo neti neti’ (bṛ. u. 2 । 3 । 6) ‘tadetadbrahmāpūrvamanaparamanantaramabāhyam’ (bṛ. u. 2 । 5 । 19) iti ca brahmavyatiriktaprapañcanirākaraṇāt brahmamātrapariśeṣācca eṣa eva siddhānta iti gamyate ॥ 30 ॥

param ato brahmaṇaḥ anyattattvaṁ bhavitumarhati । kutaḥ ? setuvyapadeśāt unmānavyapadeśāt sambandhavyapadeśāt bhedavyapadeśācca । setuvyapadeśastāvat — ‘atha ya ātmā sa seturvidhṛtiḥ’ (chā. u. 8 । 4 । 1) ityātmaśabdābhihitasya brahmaṇaḥ setutvaṁ saṅkīrtayati ; setuśabdaśca hi loke jalasantānavicchedakare mṛddārvādipracaye prasiddhaḥ ; iha ca setuśabdaḥ ātmani prayukta iti laukikasetoriva ātmasetoranyasya vastuno'stitvaṁ gamayati ; ‘setuṁ tīrtvā’ (chā. u. 8 । 4 । 2) iti ca taratiśabdaprayogāt — yathā laukikaṁ setuṁ tīrtvā jāṅgalamasetuṁ prāpnoti, evamātmānaṁ setuṁ tīrtvā anātmānamasetuṁ prāpnotīti gamyate । unmānavyapadeśaśca bhavati — tadetadbrahma catuṣpāt aṣṭāśaphaṁ ṣoḍaśakalamiti ; yacca loke unmitam etāvadidamiti paricchinnaṁ kārṣāpaṇādi, tato'nyadvastvastīti prasiddham ; tathā brahmaṇo'pyunmānāt tato'nyena vastunā bhavitavyamiti gamyate । tathā sambandhavyapadeśo bhavati — ‘satā somya tadā sampanno bhavati’ (chā. u. 6 । 8 । 1) iti, ‘śārīra ātmā’ (tai. u. 2 । 3 । 1) ‘prājñenātmanā sampariṣvaktaḥ’ (bṛ. u. 4 । 3 । 21) iti ca ; mitānāṁ ca mitena sambandho dṛṣṭaḥ, yathā narāṇāṁ nagareṇa ; jīvānāṁ ca brahmaṇā sambandhaṁ vyapadiśati suṣuptau ; ataḥ tataḥ paramanyadamitamastīti gamyate । bhedavyapadeśaśca enamarthaṁ gamayati ; tathā hi — ‘atha ya eṣo'ntarāditye hiraṇmayaḥ puruṣo dṛśyate’ (chā. u. 1 । 6 । 6) ityādityādhāramīśvaraṁ vyapadiśya, tato bhedena akṣyādhāramīśvaraṁ vyapadiśati — ‘atha ya eṣo'ntarakṣiṇi puruṣo dṛśyate’ (chā. u. 1 । 7 । 5) iti ; atideśaṁ ca asya amunā rūpādiṣu karoti — ‘tasyaitasya tadeva rūpaṁ yadamuṣya rūpaṁ yāvamuṣya geṣṇau tau geṣṇau yannāma tannāma’ (chā. u. 1 । 7 । 5) iti ; sāvadhikaṁ ca īśvaratvamubhayorvyapadiśati — ‘ye cāmuṣmātparāñco lokāsteṣāṁ ceṣṭe devakāmānāṁ ca’ (chā. u. 1 । 6 । 8) ityekasya, ‘ye caitasmādarvāñco lokāsteṣāṁ ceṣṭe manuṣyakāmānāṁ ca’ (chā. u. 1 । 7 । 6) ityekasya, yathā idaṁ māgadhasya rājyam , idaṁ vaidehasyeti । evametebhyaḥ setvādivyapadeśebhyo brahmaṇaḥ paramastīti ॥ 31 ॥

tuśabdena pradarśitāṁ prāptiṁ niruṇaddhi । na brahmaṇo'nyat kiñcidbhavitumarhati, pramāṇābhāvāt — na hyanyasyāstitve kiñcitpramāṇamupalabhāmahe ; sarvasya hi janimato vastujātasya janmādi brahmaṇo bhavatīti nirdhāritam , ananyatvaṁ ca kāraṇāt kāryasya ; na ca brahmavyatiriktaṁ kiñcit ajaṁ sambhavati, ‘sadeva somyedamagra āsīdekamevādvitīyam’ (chā. u. 6 । 2 । 1) ityavadhāraṇāt ; ekavijñānena ca sarvavijñānapratijñānāt na brahmavyatiriktavastvastitvamavakalpate । nanu setvādivyapadeśāḥ brahmavyatiriktaṁ tattvaṁ sūcayantītyuktam ; netyucyate — setuvyapadeśastāvat na brahmaṇo bāhyasya sadbhāvaṁ pratipādayituṁ kṣamate ; seturātmeti hi āha, na ataḥ paramastīti ; tatra parasmin asati setutvaṁ nāvakalpata iti paraṁ kimapi kalpyeta ; na caitat nyāyyam ; haṭho hi aprasiddhakalpanā ; api ca setuvyapadeśādātmano laukikasetunidarśanena setubāhyavastutāṁ prasañjayatā mṛddārumayatāpi prāsaṅkṣyata ; na caitannyāyyam , ajatvādiśrutivirodhāt ; setusāmānyāttu setuśabda ātmani prayukta iti śliṣyate ; jagatastanmaryādānāṁ ca vidhārakatvaṁ setusāmānyamātmanaḥ ; ataḥ seturiva setuḥ — iti prakṛta ātmā stūyate । ‘setuṁ tīrtvā’ ityapi taratiḥ atikramāsambhavāt prāpnotyartha eva vartate — yathā vyākaraṇaṁ tīrṇa iti prāptaḥ ucyate, na atikrāntaḥ, tadvat ॥ 32 ॥

yadapyuktam — unmānavyapadeśādasti paramiti, tatrābhidhīyate — unmānavyapadeśo'pi na brahmavyatiriktavastvastitvapratipattyarthaḥ । kimarthastarhi ? buddhyarthaḥ, upāsanārtha iti yāvat ; catuṣpādaṣṭāśaphaṁ ṣoḍaśakalamityevaṁrūpā — buddhiḥ kathaṁ nu nāma brahmaṇi sthirā syāditi — vikāradvāreṇa brahmaṇa unmānakalpanaiva kriyate ; na hi avikāre'nante brahmaṇi sarvaiḥ pumbhiḥ śakyā buddhiḥ sthāpayitum , mandamadhyamottamabuddhitvāt puṁsāmiti । pādavat — yathā manaākāśayoradhyātmamadhidaivataṁ ca brahmapratīkayorāmnātayoḥ, catvāro vāgādayo manaḥsambandhinaḥ pādāḥ kalpyante, catvāraśca agnyādaya ākāśasambandhinaḥ — ādhyānāya — tadvat । athavā pādavaditi — yathā kārṣāpaṇe pādavibhāgo vyavahāraprācuryāya kalpyate — na hi sakalenaiva kārṣāpaṇena sarvadā sarve janā vyavahartumīśate, krayavikraye parimāṇāniyamāt — tadvadityarthaḥ ॥ 33 ॥

iha sūtre dvayorapi sambandhabhedavyapadeśayoḥ parihāro'bhidhīyate । yadapyuktam — sambandhavyapadeśāt bhedavyapadeśācca paramataḥ syāditi, tadapyasat ; yata ekasyāpi sthānaviśeṣāpekṣayā etau vyapadeśāvupapadyete । sambandhavyapadeśe tāvadayamarthaḥ — buddhyādyupādhisthānaviśeṣayogādudbhūtasya viśeṣavijñānasya upādhyupaśame ya upaśamaḥ, sa paramātmanā sambandhaḥ — ityupādhyapekṣayā upacaryate, na parimitatvāpekṣayā । tathā bhedavyapadeśo'pi brahmaṇa upādhibhedāpekṣayaiva upacaryate, na svarūpabhedāpekṣayā । prakāśādivaditi upamopādānam — yathā ekasya prakāśasya sauryasya cāndramasasya vā upādhiyogādupajātaviśeṣasya upādhyupaśamātsambandhavyapadeśo bhavati, upādhibhedācca bhedavyapadeśaḥ ; yathā vā sūcīpāśākāśādiṣūpādhyapekṣayaivaitau sambandhabhedavyapadeśau bhavataḥ — tadvat ॥ 34 ॥

upapadyate ca atra īdṛśa eva sambandhaḥ, nānyādṛśaḥ — ‘svamapīto bhavati’ (chā. u. 6 । 8 । 1) iti hi svarūpasambandhamenamāmananti ; svarūpasya ca anapāyitvāt na naranagaranyāyena sambandho ghaṭate ; upādhikṛtasvarūpatirobhāvāttu ‘svamapīto bhavati’ (chā. u. 6 । 8 । 1) ityupapadyate । tathā bhedo'pi nānyādṛśaḥ sambhavati, bahutaraśrutiprasiddhaikeśvaratvavirodhāt ; tathā ca śrutirekasyāpyākāśasya sthānakṛtaṁ bhedavyapadeśamupapādayati — ‘yo'yaṁ bahirdhā puruṣādākāśaḥ’ (chā. u. 3 । 12 । 7) ‘yo'yamantaḥ puruṣa ākāśaḥ’ (chā. u. 3 । 12 । 8) ‘yo'yamantarhṛdaya ākāśaḥ’ (chā. u. 3 । 12 । 9) iti ॥ 35 ॥